Kentleşme ve Konut Politikaları Dersi 4. Ünite Özet

Büyükşehir Yönetimi Kavramı

Büyükşehirlerin yönetim şekli ve bu alanda yürütülen kamu hizmetleri için büyükşehir yönetiminde belirli bazı otoriteler bulunmak zorundadır. Bu nedenle, büyükşehir yönetimleri özel amaçlı otoriteler “ad hoc authorit” veya “multipurpose authoroties” çok amaçlı otoriteler şeklinde örgütlenirler.

Özel amaçlı otoritelerin, idari kararların hızlı alınması, geniş coğrafyaya hizmet götürebilmesi gibi kolaylıkları varken diğer yandan hizmetin birçok mahalli yönetimi kapsaması, hem üyelerin seçimi hem de hizmetlerin yürütülmesi açısından sıkıntıya neden olur. Çok amaçlı kamu hizmeti otoritelerinin ise görev alanları daha gerçekçi, kaynak paylaşımı ise daha kolaydır.

Büyükşehir Alan Yönetimi Şekilleri

Büyükşehir alanları, ülkelerin nüfus artışının en yüksek, ekonomik açıdan ise güçlü üretim merkezlerine sahip olması nedeniyle sosyal yaşamı büyük ölçüde etkileyen bir alan özelliği taşır. Bu özelliklerine uygun olarak, karar alma ve yürütme için “yetki genişliği ilkesi” ne dayanan ciddi yetkilerle donatılmış ve artan fonksiyonel ihtiyaçların (functional requirements) çözülmesine uyumlu bir yönetim modeli ile yönetim oluşturulur. Geniş bir alan olması yüzünden bölgenin tek bir otorite tarafından yönetimi ve denetimi yerine genellikle iki kademeli yönetim anlayışı benimsenir. Bu ise; kamu hizmetlerini yürütecek birimlerin sorunları kendi aralarında kolayca çözmelerini ve çevre kentlerin varlıklarının devamını sağlar.

Tarihsel gelişim içerisinde yönetim anlayışı incelendiğinde, büyükşehir yönetimlerinin 1930’lardaki daha geniş kapsamlı yönetim biçimi ve anlayışının 1950’lerin sonlarında bölünmüş siyasi örgütlenme (frantionated political organization) olarak değiştiği görülür.

Sonuçta; yönetim şekilleri “tek kademe” veya “çift kademe” olarak gerçekleşir. Bunlardan tek kademeli yönetim anlayışı “katılma” (annexation), ”mahalli otoritenin hizmet sınırının genişletilmesi” ve “görevlerin birleştirilmesi” ( functioal consolidation) yoluyla olurken, çift kademeli yönetim yaklaşımı ise “özel amaçlı yönetim federasyonlarının kurulmasıyla” veya “isteğe bağlı büyükşehir alan birliklerinin” oluşturulması biçiminde gerçekleşir.

Tek Kademeli Yönetim Yaklaşımı

Bu yaklaşımda;

• Katılma,
• Mahalli otoritelerin fiziki hizmet sınırının genişletilmesi,
• Görevlerin birleştirilmesi yolu kullanılır.

Katılma

Katılma; özellikle merkezi kentin, kendi belediye sınırları dışında kalan ve daha geniş, ucuz arazi bulabilmek amacıyla yerleşen, sanayi, ticaret ve konutları sınırları içerisine alma arzusudur. Bu istek ve çözüm yolu kentlerin büyümesindeki en büyük etkendir. Böylelikle, merkezi kent çevresindeki alanların “yerleşme alanı“ haline dönüştürülerek merkezi kente dahil olması yoluyla gerçekleşir.

Merkezi kentin sınırları dışında kalan alanlara “katılma” olmadan hizmet vermekle ilgili farklı yaklaşımlar vardır. Bazı mahalli otoriteler hizmet götürmeyi kabul etmezken, bazı mahalli otoriteler ise alanlarının dışındaki çevre kentlere zorunlu hizmet götürmektedir.

Mahalli Otoritelerinin Fiziki Hizmet Sınırının Genişletilmesi

Büyükşehir yönetimi ve bölgedeki kamu hizmetleri için mahalli yönetim otoritesinin hizmet verdiği alan fiziki olarak genişletilir. Böylelikle, kentin belediye sınırları dışında kalan yerleşme alanlarına da kamu hizmeti götürmek mümkün hale gelir. Bu uygulamada tüm bölgeyi kapsayan bir büyükşehir yönetimi kurulur. Ayrıca, mahalli yönetim otoritesi, kurulan büyükşehir alanında belirli birtakım belde hizmetlerini yürütmekle yükümlü olduğu gibi emredici düzenlemeleri yapma yetkisine sahiptir.

Birinci sırada yer alan belde hizmetleri, her yerde geçerli olan kanalizasyon, içme suyu gibi temel hizmetlerdir. Bu hizmetler, kent sınırları içerisinde yer alan her yere götürülür ancak, bu hizmete kent çevresinde yaşayanlar kent sınırları içerisinde yaşayanlardan daha yüksek ücret öderler.

Mahalli yönetim otoritesi belli bir takım belde hizmetlerini yürütürken, emredici düzenlemelerde de bulunur. Bu emredici düzenlemeler kent mahalli otoritelerini önlem almaya iter. Özellikle, kentler katılma yoluyla büyükşehir alanına dönüşürlerken, bu yol çözüm üretmek için bir basamak olarak kullanılabilir.

Görevlerin Birleştirilmesi

Büyükşehir yönetiminin, bölgesel sorunları çözmekte izleyeceği bir diğer yol ise “görevlerin birleştirilmesi” dir. Özellikle acil hizmetlerin hızla çözümü için görev devri ve görevler birleştirilerek belli otoritelere bırakılır.

Anglo – Sakson ülkelerinde “county” ile kentin birlikte yürütecekleri görevleri genellikle “county” gerçekleştirir. Örneğin, 1950’lerde Amerika’nın bazı eyaletlerinde halk sağlığına ilişkin hizmetler “county”lere devredilmiştir. Bu uygulamanın üstünlüğü, örgütlenmedeki basitlik ve kamu hizmetinin yerine getirilmesindeki etkinliktir. Sakıncaları ise, belirli bir hizmeti yürütmeyi yüklenen mahalli otoritenin bölgedeki hızlı kentleşmeye yetişemeyip ihtiyaçları karşılamakta yetersiz kalmasıdır.

Çift Kademeli Yönetim Yaklaşımı

Bu yaklaşımda ;

• Özel Amaçlı Büyükşehir Alanları
• Büyükşehir Alan Federasyonları,
• İsteğe Bağlı Büyükşehir Alan Birlikleri (Voluntary Associations) oluşturma yoluyla hizmetler gerçekleştirilmektedir.

Özel Amaçlı Büyükşehir Alanları

Özel amaçlı büyükşehir alanlarının oluşturulması “katılma” yolunun başarılı olmadığı durumlarda uygulanır. Kurulmalarına neden olan başlıca sebepler ise kente içme suyu temini, kanalizasyon şebekesi, rıhtım veya karayolu yapımı gibi hizmetlerdir. Bunların yapılmasını mahalli otoriteye bırakmak yerine genellikle özel amaçlı büyükşehir alanlarının kurulduğu görülmektedir.

Özel amaçlı büyükşehir alanlarının özelliği, buradaki denetim kurullarının (controlling board) seçim yerine atama ile göreve gelmesidir. Bunun nedeni seçimin zorluğu ile özel amaçlı büyükşehir alanlarının “vergi ve harç toplama gücünden” yoksun olmalarıdır. Ancak, özel amaçlı büyükşehir alanlarının kendilerine mali kaynak yaratmak için “tahvil çıkarma yetkileri” vardır. Bu tahvillerle yatırım giderlerinin büyük çoğu karşılanır.

Özel amaçlı büyükşehir alan kuruluşlarının önemli özelliklerini ;

• Coğrafi ve fonksiyonel açılardan geniş bir alanı kapsamaları,
• İlke olarak tek amaç için kurulmuş olmaları,
• Kapsadığı fizik alanın geniş ve değişebilir olması şeklinde sıralamak mümkündür.

Büyükşehir Alan Federasyonları

Büyükşehir alan federasyonları, söz konusu alanın tümünde yürütülen hizmetin sorumluluğunu taşıyan büyükşehir yönetimleriyle, yönetim kurullarının halen var olduğu ancak büyükşehir alan yönetiminin sorumluluğu içerisinde yer almayan mahalli hizmetleri görmekle yükümlü belediyelerden oluşur. Örneklemek gerekirse, içme suyunun sağlanması, çeşitli konuların planlaması, kolluk kuvvetlerinin örgütlenmesi büyükşehir alan yönetimi tarafından yapılırken, çöplerin toplanması, sokakların bakımı alt düzeydeki otoritelere bırakılır.

Büyükşehir alan federasyonlarının özelliklerini şu şekilde sıralayabiliriz;

• Büyükşehir alan federasyonlarının kurulabilmesi için ilgili ülke mevzuatının yetki vermesini gereklidir.
• Büyükşehir alan federasyonları, mahalli halkın bu düzenlemelere karşı istekleriyle orantılıdır.
• Büyükşehir alan federasyonu yönetim organlarının doğrudan doğruya seçilmesine uygulamada daha çok rastlanır.

İsteğe Bağlı Büyükşehir Alan Birlikleri (Voluntary Association)

İsteğe bağlı büyükşehir alan birlikleri kuruldukları bölgedeki tüm mahalli yönetimler arasında bir koordinasyon misyonu ile çalışır. Birliğin görevleri, çok çeşitli ve farklı olmakla beraber aralarından önemli olanlarını sıralarsak;

• Devlet daireleri ile haberleşme kanallarının etkili biçimde işlemesine yardımcı olurlar. Bilgi alış verişinde bulunarak, toplantı düzenlerler.
• Kuruldukları alanda birliğin araştırma uzmanları araştırmalarda bulunup bilgi toplarlar.
• Birliğin kurulduğu bölgedeki var olan mahalli yönetim birimlerinin “sözcüsü” olma niteliği taşırlar.

Genelde olumlu özelliklerinin yanında birliğin sakıncaları ise oluşumun “isteğe bağlı” yapısı nedeniyle üyelerinin birlik kararlarına uymama ve ayrılma riski taşımasıdır.

Büyükşehir Alanında Yürütülen Kamu Hizmetleri

Kentleşme, kamu hizmetlerinin yürütülme biçimini ve yerini doğrudan etkileyen bir faktördür. Büyükşehir alanında yürütülen kamu hizmetleri, çevre ve toplum yaşamının devamıyla ilgili ve mahalli açıdan önemli hizmetlerdir. Bu hizmetleri, “koruyucu hizmetler”, “ortak hizmetler” ve “ticari hizmetler” olarak ayırmak mümkünse de aralarındaki kesin sınırı çizmek zordur.

Koruyucu hizmetler , kişileri (yangın, salgın hastalık) gibi tehlikelerden korumayı amaçlar. Sağlık birimi veya itfaiye kurulması koruyucu hizmetler kapsamındadır.

Ortak hizmetler , herkesin yararlandığı parklar ve yollar gibi ortak amaca uygun hizmetleri kapsamaktadır.

Kişisel hizmetler ise, kimin neye gereksinimi varsa, ihtiyacı olan kişiye o hizmetin sağlanmasıdır. Evde bakım, fakirlere yardım birimi gibi hizmetler bu kapsamdadır.

Ticari hizmetler, elektrik, havagazı, su ve ulaşım gibi hizmetlerin büyükşehir alanı içerisinde yaşayanlara belirli ücret karşılığında verilmesidir.

Büyükşehir Alanında Ulaşım Hizmeti

Büyükşehir alanındaki ulaşım hizmetinin en belirgin özelliği, merkezi kent ile çevre kent arasındaki yoğun gidiş-gelişlerdir. Bu hizmet aynı zamanda haberleşmenin sağlanmasını da kapsar. Gün boyu merkezi kent ve çevre kentler arasında aynı ulaşım gibi yoğun bir iletişim de gerçekleşir.

Büyükşehir alanı içerisinde ulaşım için, Dünya Bankasının yayınladığı araştırmanın sonuçlarına göre, gelişmekte olan ülkelerin ve büyükşehir alanı olma niteliğindeki kentlerin günümüzde giderek artan ciddi trafik sıkışıklığı yaşadığını göstermektedir. Taşıt yoğunluğunun artması büyükşehirlerde çözülmesi gereken bir trafik sorununu da beraberinde getirmektedir. Ayrıca, yakıt olarak kullanılan petrol rezervlerinin günümüzde giderek azalması toplu taşımanın desteklenmesi için önemli bir etkendir.

Tüm bunların sonucu üzerinde önemle durulması gereken konu ise, büyükşehir alanları içerisinde kent ulaşımı politikasının dikkatle planlanmasıdır. Kara taşımacılığının önemini koruduğu günümüzde araçlar ve yollar arasındaki koordinasyonla ulaşım verimliliği artacaktır.

Büyükşehir Alanında Sağlık ve Refah Hizmeti

Kentleşme ile büyük yerleşim yerlerinde toplanan nüfus, beraberinde sağlık ve refah problemlerini de getirmiştir.

Sağlık hizmetleri kentleşme ile önem kazanmış ve insanlarla yapay çevreler arasındaki bağı etkilemiştir. Sağlıktaki gelişmeler insan yaşamını uzatırken, kentleşme sonucu çevre kirliliği, trafik insan yaşamını olumsuz etkilemektedir. Tüm çabalar bu olumsuzlukların azaltılmasına yöneliktir.

Hızlı kentleşme sonucu oluşan ve metropolis şeklinde gelişen büyük kentin fiziki sınırlar açısından genişleyerek sosyo-ekonomik ve kültürel etkilerini ülke sınırları dışına kadar götürebilen kentler yani “megalopolisler” giderek sağlık hizmetlerinde önem kazanmıştır. Çünkü; megapolisler oldukça yoğun nüfusa sahiptir. 1960’larda dünya nüfusunun %20’si kentlerde iken bugün bu rakam %60’lara gelmiştir.

Büyükşehir alanlarındaki sağlık sorunları, çevre kirlenmesi ile kalmayıp gelişmekte olan ülkelerdeki yaşama ve yerleşmeye dair olumsuzları da içerir. Gelişmiş ülkeler hızla kentleşirken hava, su kirliliği ve salgın hastalıklara karşı önlemler almışlardır. Bu önlemler kalkınma ile doğru orantılıdır.

Büyükşehir alanı içerisinde, sosyal hizmetler de önemli yer tutar. Özellikle gelişmiş ülkelerdeki uygulamalar sosyal hizmetlerin sağlık, sosyal güvenlik, eğitim, konut, kent ve bölge planlaması ile ilgilidir. Batı ülkelerinde sosyal hizmetlerin yürütülmesine gönüllü kuruluşlarda destek vermektedir.

Büyükşehir Alanındaki Diğer Kamu Hizmetleri

Büyükşehir alanında, ulaşım, sağlık ve refah hizmetlerinin yanı sıra konut, eğitim, kent planlaması, kolluk ve itfaiye hizmetleri gibi hizmetler de yürütülür. Ancak, büyükşehir alanında hizmetler den sorumlu otoriteler farklı kademelerden kurulur. Bu kademeler yürütülen hizmetlerin paylaştırılması esasına dayanır.