İş Sağlığı ve Güvenliğinin Temelleri Dersi 2. Ünite Özet

Giriş

İş Sağlığı ve Güvenliği (İSG) dünya nüfusunun artması ve sanayileşme ile birlikte dünyada giderek daha da önem kazanan bir kavram olmuştur. Günümüzde, bu kavram iş ve işveren arasındaki hak, hukuk ve sorumluluklarla ilgili bir konu olmayıp aynı zamanda ekonomik yönden işletmelerdeki verimliliğe, toplum sağlığına ve sosyal barışa etkileri olan bir olgu olarak bilinmektedir. İş sağlığı güvenliği çalışmalarında önleyici, koruyucu yaklaşımlar ve insan davranışları en önemli konulardır.

Güvenlik kültürü, genel olarak kullanılan “kültür” kavramından esinlenerek bu alanda kullanılmaya başlanmıştır.

Güvenlik kültürü, risk düzeyinin yüksek olduğu durumlarda, insan ve davranışlarının güvenliği sağlamada önemli bir rolü üstlendiği anlayışı 1988’de meydana gelen “Piper Alpha” petrol platformunda meydana gelen patlama ve “Clapham Junction” demir yolu felaketinden sonra ağırlık kazanmıştır. Bu kazalardan sonra, işletmelerde güvenlik kültürü zayıflığının, kazalar için önemli belirleyici bir unsur olduğu bilincine varılmıştır.

İş Sağlığı ve Güvenliği Kültürü

Literatürde birçok iş sağlığı ve güvenliği kültürü tanımlaması yapılmıştır. Örneğin; İngiltere Sanayi Konfederasyonu güvenlik kültürünü risk, kaza ve hastalık hakkında paylaşılan fikir ve inançlar olarak tanımlamakta ve de insan (psikolojik), iş (davranışsal) ve organizasyon (durumsal) arasında çok amaçlı doğrudan etkileşimlerin bir ürünü olarak belirttikten sonra güvenlik kültürünü; bütün örgüt üyelerini yönlendiren, temelde güvenliği arttırmaya yönelik ilgi ve eylemlerle ilgili görünür çabaların seviyesi olarak ifade etmektedir.

Güvenlik kültürü iş yerindeki iş sağlığı ve güvenliği programlarının yeterliliğini, biçimini, bağlılığını tayin eden bireysel ve grup düzeyindeki davranış kalıpları, yetkinlikleri, tutumları ve değerlerinin bir ürünü olup üç aşamada geliştirilebilir:

• Güvenliği konu alan kurallar hazırlanır ve düzenlemeler yapılır,
• Güvenlik, organizasyonel bir amaç hâline getirilir,
• Güvenlik, sürekli olarak geliştirilir.

Güvenlik kültürü, çalışma ortamındaki birey ve grupların değerleri, tutumları, algıları, yeterlilikleri ve davranış kalıplarını belirleyen, işletmenin iş sağlığı ve güvenliği yönetiminin tarzı ve yeterliliğinin ortaya çıkardığı ürün olarak tanımlanmaktadır.

Güvenlik kültürü; bir organizasyonun sağlık ve güvenlik yeterliliği birey ve grup değer ve yetkinliklerinin, tutum ve algılarının bağlılığını belirleyen davranış örüntülerinin bir ürünü olarak tanımlanmaktadır. Organizasyonlarda pozitif güvenlik kültürü, karşılıklı güvene dayalı iletişimle oluşur.

Organizasyon üyelerinin oluşturduğu grubun, güvenliğe yönelik ortak zihinsel programlamasıdır. Bir grubun üyelerine davranışlarında yol gösterir. Bu yol gösterme, grup üyelerinin güvenliğin önemi konusunda ortak inançları ve grubun güvenlik normlarını kendi isteğiyle onaylama ve diğerleri tarafından da destekleneceği konusundaki anlayışı paylaşmasıyla sağlanır.

İSG konusunda gösterilen çabaların sonucunda çalışan ve yöneticilerde İSG bilincinin oluştuğu başarılı işletmeler olduğu gibi, İSG konusunun yeterince değer görmediği işletmeler de mevcuttur. Bu ayrım işletmeleri, uç noktaları pozitif veya negatif güvenlik kültürünü temsil eden skala üzerindeki bir noktada konumlandırmaktadır.

Pozitif güvenlik kültürü, iş yeri çalışanlarının güvenliğe yönelik olarak paylaştıkları tutum, davranış, inanç değerler ve semboller oluşumudur. Başka bir ifadeyle çalışanların iş kazasına maruz kalma risklerinin azaltılması, örgütün her seviyesinde uygulanması ile kaza ve hastalıkları önleyici bağlılıkla ilgili politika, uygulama, prosedür ve talimatlar setidir.

Olumlu, pozitif güvenlik kültürü, çalışanların güvenli olmayan eylemlerden sakındığı (Dursun, 2012); olumsuz negatif güvenlik kültürü ise buna zıt bir çalışma atmosferi oluşturmalarıdır. Bir diğer tanım ise; bir organizasyonun değişime, gelişime açık olması, olaylardan, hatalardan ve kazalardan ders almaya istekli olması; olumlu güvenlik kültürünün özellikleridir.

Negatif güvenlik kültürü ise çalışanların mevcut riskleri “risk” olarak görmediği, görse de önemsemediği, boş verdiği ya da riskler / tehlikeler karşısında kendine aşırı güven duyduğu bir kültüre karşılık gelir ve olabildiğince dirençli bir yapı gösterir. Bu nedenle işletmelerde negatif bir güvenlik kültürünün pozitife çevrilmesinde, çalışanların direnciyle karşılaşılması kuvvetle muhtemeldir.

İş Sağlığı ve Güvenliği İklimi

Güvenlik iklimi ile de ilgili pek çok tanıma rastlamakla beraber, üzerinde fikir birliğine varılan en genel iş sağlığı ve güvenliği iklimi tanımı; iş ortamında çalışanların iş güvenliğine yönelik algısı denilebilir.

İş yerlerinde iş sağlığı ve güvenliği (İSG) geliştirilirken iş yeri üst yönetimi kilit bir rol oynar, çünkü kazaları önlemek ve daha iyi bir güvenlik kültürü oluşturmak, hem de finansal girdiler için kaynak gereklidir.

Güvenliğe büyük önem veren işletmeler (yöneticiler) aynı zamanda çalışanlarının refahına da değer verenlerdir. Yönetimin iş sağlığı ve güvenliğini önemsediğini birtakım araç ve yöntemlerle göstermeleri çalışanlar için önemlidir. Örneğin; yöneticiler güvenlik kurallarına kendileri de uymalı, takip etmeli ve tüm çalışanların da bunlara uymasını sağlamalıdır.

İş Sağlığı ve Güvenliği Politikasındaki en önemli ve hayati etken, yönetimin kararlılığı ve kesintisiz desteğidir.

Sistemin kurulması, korunması ve anlaşılıp benimsenmesi için üst yönetimin kararlılığı gerekmektedir.

Kurulan sistemin yaşatılabilmesi için kaynak oluşturulması ve işletmedeki uygulayıcıların harekete geçirilmesi için üst yönetimin sürekli desteği şarttır. Bu bağlamda, iş yeri üst yönetiminin bu gerçeklerin farkında olması ve uygulanabilir teknolojileri göz önünde tutarak, hayata geçirilmesi konusunda kararlı ve gayretli olması işletmenin sürdürülebilirliği için de önemlidir.

Yönetim Sistemleri ile İş Sağlığı ve Güvenliği Kültürü

Güvenlik yönetimi, kuruluşlarda güvenlik yönetim sisteminin belgelendirilmesini ve sağlık ve güvenliği tehdit eden etkenleri kontrol altına almak amacıyla gerekli faaliyetleri sistematik ve planlı bir biçimde yönetme biçimidir.

İşveren ve üst yönetim, iş yerlerinde yüksek standartta güvenlik yönetim sistemi uygulanmasını teminat altına almalı, bunun için politika, organizasyon, planlama ve uygulama, performans ölçümü ve gözden geçirme, faaliyetlerini başarılı şekilde uygulamalı ve bu faaliyetleri denetim altına almalıdır

Yasal mevzuat, iş yeri faaliyetlerinde yer alan herkesi güvenli çalışmakla yükümlü kılmaktadır. Çalışanların belirlenen iş sağlığı ve güvenliği kurallarına uymasını sağlamak ve koruyucu önlemlerin alınması ise yönetimin sorumluluğudur. Bu nedenle İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi ve diğer yönetim sistemlerinin gereği gibi kurulması, uygulanması ve sürdürülebilir tutulmasında özellikle yöneticilere büyük sorumluluk düşmektedir.

Birçok iş yerindeki organizasyonel yapı ve üretim süreçlerinde belirsizlik ve karmaşıklık bulunması, çalışanların, yöneticilerin yetki ve sorumluluklarının belirgin olmaması güvenlik kültürünün o işletmelerde yerleşmesine mâni olabilmektedir. Günümüz iş dünyası artık dünya ölçeğinde ciddi bir rekabet ortamı içerisindedir.

İşletmeler, firmalar ISO 9001 kalite yönetim sistemi ile sunulan ürünü/hizmeti güvence altına alarak kaliteli mal ve hizmet sunmaktadırlar; Bunun yanı sıra ISO 14001 yoluyla üretimden kaynaklı çevresel etkilerini kontrol altına almaktadırlar. Kuruluşların bu yönetim sistemlerinden başka OHSAS 18001 (TS 18001) iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemleriyle iş sağlığı ve güvenliği önlemlerini almak ve bununla beraber sosyal sorumluluklarını yerine getirmeye çalışmaları artık olmazsa olmazlardan olmuştur.

İşletmelerde, tüm faaliyetler için standartları ve yöntemleri belirlemek ve yapılan işin her seferinde aynı şekilde yapılmasını sağlamak çok önemlidir. Bu durumun sağlanması için uygulanan yöntemlerin bütünü yönetim sistemi olarak adlandırılır.

Yönetim sistemleri, benzer faaliyetlerin tüm dünyada aynı prensipler üzerinden yürütülmesini amaçlar. Bu sayede küresel anlamda şirketler aynı temel prensipler üzerinden değerlendirilebilir.

ISO 9001 kalite yönetim sistemi, yönetim sistemlerinin temelini oluşturur. Yani temel kalite prensiplerinin oluşturulması, dokümantasyon, değerlendirme gibi süreçlerde belirli bir standart oluşturulması amaçlanmıştır.

İş sağlığı ve güvenliği faaliyetleri, yönetim sistemlerinin uygulanması açısından en fazla ihtiyaç duyulan faaliyetlerdir. Çalışanların can güvenliği ve aynı zamanda işletmelerin mal güvenliğinin korunması ancak belirlenmiş prensip ve kuralların doğru ve sistemli bir şekilde uygulanması sayesinde mümkün olabilir.

OHSAS 18001 (Occupational Health and Safety Assesment) (veya Türkçeye çevrilmiş metni TS 18001), iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi şartlarını tanımlayan bir standarttır.

OHSAS 18001 yönetim sistemi, BSI (British Standarts Institute) tarafından yayınlanmıştır. Yani bir ISO standardı değildir. Standart, çalışanların sağlık ve güvenliğinin korunmasına yönelik olarak “yönetim sistemi” yaklaşımıyla oluşturulmuştur. OHSAS 18001 yönetim sistemini uygulayan kuruluş, işletmeler kurdukları bu sistemin üçüncü taraflarca tetkikini sağlayarak, sistemlerini belgelendirme yoluna gidebilir.

ISO, geçtiğimiz yıllarda iş sağlığı ve güvenliği standardı oluşturulması konusunda yapılan önerileri dikkate alarak ISO 45001 İSG Yönetim Sistemi’ni faaliyete geçirmiştir. Bu sayede diğer tüm ISO standartları ile iş sağlığı ve güvenliği standardı da benzer temellere sahip olmuştur.

Çevre yönetim sistemi, işletmelerde üretim sırasında ortaya çıkan çevresel faktörleri kapsayan sistematik bir yaklaşımdır. Doğrudan iş sağlığı ve güvenliği ile ilişkili olmasa bile üretim kaynaklı meydana çıkacak çevresel sorunların tüm çalışanları ve insanları etkileyeceği açıktır. Bu nedenle ISO 14001 çevre yönetim sistemi ve ISO 45001 iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi entegre uygulanmalıdır.

İş sağlığı ve güvenliği (İSG) yönetimi, en genel anlamda çalışma ortamında kaza ve meslek hastalıklarını en aza indirgemek ya da tümüyle ortadan kaldırmak için yapılır. İş sağlığı ve güvenliği yönetiminin çalışmaları içinde, yönetilmesi gereken en önemli konu yöneticisinden çalışanına kadar bütün bireylerin davranışlarının kontrolü ve takibidir.

Türkiye’de İş Sağlığı ve Güvenliği Algısı

Aile ve Çalışma Sosyal Güvenlik Bakanlığı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Eğitim ve Araştırma Merkezinin (ÇASGEM), 2017 yılında “Çalışma ve Sosyal Güvenlik Eğitim ve Araştırma Merkezinin Kurumsal Kapasitesinin Güçlendirilmesi İçin Teknik Destek Projesi” kapsamında hazırlamış olduğu “Türkiye’de İş Sağlığı ve Güvenliği Algısı” raporunda ülkemizdeki iş sağlığı ve güvenliği algısının genel görünümü verilmiştir. Bu projede ülkemizdeki iş sağlığı ve güvenliği algısının tespiti için kurum ve kuruluş temsilcilerine bir dizi sorular sorularak görüşleri alınmıştır.