İş Sağlığı ve Güvenliğinin Temelleri Dersi 1. Ünite Özet

İş Sağlığı ve Güvenliği (İSG) potansiyel tehlike durumlarında, işletmede veya iş yerinde herhangi bir aksaklık olmadan önleyici tedbirlerin alınmasına imkân veren analizleri ve çalışmaları bir arıza oluşmamışken bile işletmede oluşabilecek tehlikelerin ve risklerin öngörülerek bunların kaynağından yok edilmesini içeren bir olgudur.

İş kazası ve meslek hastalığından sonra telafi edici çözümler değil, önleyici bir yaklaşım ile iş kazası ve meslek hastalıkları önceden önlenebilmelidir. Bu nedenle mesleki yeterliliğe sahip, İSG önemini kavrayan çalışanların meydana getirdiği güvenli bir çalışma ortamı, iş kazaları ve meslek hastalıklarına sebep olan etkenlerin ortadan kaldırılması açısından önem taşır.

İş Sağlığı ve Güvenliği Kavramı

İş sağlığı ve güvenliği insanlığın toplumsal, sosyal hayatıyla beraber başlayan bir olgudur. İnsanlar yaralanma ve hasta olma gibi olaylara karşı kendini koruma hissine doğuştan sahiptir. Yapılan işlerden dolayı oluşan olumsuzluklar, kazalar ile mesleki ve anlık hastalıklar gibi çalışmayı engelleyen ve iş gücü kaybına sebebiyet veren olaylara karşı önlem alma gereği her zaman gündemde olmuştur.

Sanayinin gelişmemiş olduğu çağlarda iş sağlığı ve güvenliği önemli bir konu olarak değerlendirilememiştir. İnsanlığın sanayileşme sürecine girmesiyle birlikte iş yerlerinde can güvenliğini ve sağlığını tehdit eden birçok tehlike ve risk ortaya çıkmıştır. Bu riskler, iş kazası ve meslek hastalığına sebep olmakla beraber iş verimini düşürmüş ve işletmenin sağlıklı büyümesini engellemiştir.

İş güvenliği kavramı; “iş yerlerinde işin yapımı sırasında, sağlığa, işe ve iş yerine, zarar verebilecek olan, çeşitli sebeplerden kaynaklanan, olumsuz şartlardan korunmak amacı ile yapılan planlı çalışmaların hepsi” şeklinde tanımlanmaktadır.

İş sağlığı kavramı, “tüm mesleklerde çalışanların bedensel, ruhsal, sosyal iyilik durumlarını sürdürmek; çalışanların çalışma koşullarından kaynaklanan risklerden korunmasını sağlamak, sağlıklarının bozulmasını önlemek, kendilerine uygun işlere yerleştirmek işin insana ve insanın işe uyumunu” kapsamaktadır.

ve güvenlik şartlarının sürekli korunması için önlemlerin alınmasıdır. Çalışanları her türlü riske karşı korumak, rahat ve güvenli bir ortamda çalışmalarını sağlamak; tehlikeli durumları ortadan kaldırmak ve güvenilen bir üretim ve hizmet sistemini sağlamak, iş sağlığı ve güvenliğinin en önemli politikasıdır.

İş Sağlığı ve Güvenliği için yapılan her türlü harcama ve faaliyet, işletmeye sürekli yarar sağlayan bir yatırım olarak görülmesi gerekir. Bilimsel çalışmalar ve saha araştırmaları, iş kazaları ve meslek hastalığından kaynaklı zararların, iş sağlığı ve güvenliğini sağlamaya yönelik önlemler için yapılacak maddi ve manevi telafiden (tazminden) daha fazla olduğu gerçeğini ortaya koymuştur.

Günümüze kadar yapılan bilimsel çalışmalar ve araştırmalardan iş kazaları ve meslek hastalıklarının nedenlerini oluşturan güvensiz durum ve davranışların çalışma esnasındaki teknik ve çevresel faktörlerden kaynaklandığı ve bu etmenlerin belirlenmesinin büyük önem taşıdığı ortaya çıkmıştır.

İş kazaları ve meslek hastalıklarına neden olan aksaklıkların ve tehlikelerin belirlenerek analizlerinin ve değerlendirmelerinin yapılmasından sonra, iş sağlığı ve güvenliği önlemlerinin belirlenerek uygulanması gereklidir.

İş kazaları, Avrupa Birliği ve Türkiye dahil dünyanın bütün ülkelerinde büyük sosyoekonomik kayıplara neden olmaktadır. Ancak son yıllarda alınan etkin önlemlerle gelişmiş birçok ülkede iş kazaları ve meslek hastalıkları ciddi olarak azalmaktadır.

Okul ve iş yerlerinde eğitim kapasitesinin arttırılması, küçük ve orta ölçekli işletmelerin iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinden yararlanmasının takibi ve iş sağlığı ve güvenliği yönetiminde katılımcılığın geliştirilmesi üzerinde hâlâ çaba gösterilmesi gerekmektedir.

Alınan güvenlik önlemleri ve geliştirilen koruyucular tehlikeyi tamamen ortadan kaldırmalı, çalışmayı zorlaştırmamalı, tehlike oluşturmamalı, bakım ve kullanımı kolay olmalıdır. Alınan önlemler, uygulamaya konulan güvenlik kuralları sürekli olarak denetlenmeli, herhangi bir aksaklık oluşumunda hemen giderilmeli ve yeniden düzenlenmelidir.

Uygulamaya konulacak güvenlik önlemleri iş yerlerinin çalışma ortamına uygun olmalıdır. İş güvenliği önlemlerinin alınmasından sonra da zamanla yeni tehlikeli durumlar oluşabilmektedir. Bu nedenle üretimin her aşamasında kontrol ve denetim aksamadan sürdürülmelidir. Oluşan ya da oluşma olasılığı bulunan tehlikeli durumlar saptanmalı, iş tehlike analizleri yapılarak giderilme yöntemleri araştırılmalı ve geliştirilen güvenlik önlemleri uygulamaya konulmalıdır.

İş Sağlığı ve Güvenliği Boyutları

İş kazaları ve meslek hastalıklarından dolayı çalışanlar iş güçlerinin tamamını veya bir kısmını belirli bir süre veya sürekli olarak kaybedebilmektedirler. Bu, ücret gelirinin tümünün ya da bir bölümünün olmaması anlamına gelmektedir. Üretken olan çalışan artık tüketici ya da başkalarına muhtaç hâle gelebilir. Bu sıkıntıların ailesine yansıması da kaçınılmazdır. Bu açıdan çalışanın, sağlığının ve güvenliğinin sağlanması, sosyal anlam ve barış açısından tüm toplumu ilgilendirmektedir.

İş kazası ve meslek hastalığı nedeniyle ölen ya da iş göremez duruma düşen çalışanın işletme ve ülke ekonomilerinde meydana getirdiği kayıplar;

• İnsan gücünün (emeğin) kaybı,
• Çalışanın gelecekte yapacağı üretim ve hasılanın kaybı,
• Çalışanın yetiştirilmesi için yapılan eğitim harcamalarının kaybı,
• İş günü kaybı, • Çalışmadığı günlerin tazmini,
• Yapılan sağlık giderleri,
• Maddi-manevi tazminatlar,
• Mahkeme masraflarıdır.

İş Sağlığı ve Güvenliği Kapsam ve Stratejisi

Her işin yapılışı sırasında fiziksel, kimyasal, biyolojik, ergonomik ve çevre şartları gibi birçok tehlike ve risklerden çalışanın korunması ve refahının artırılması kaçınılmaz bir olgu olduğundan dolayı birçok bilim dalına ve farklı alanlarda eğitim görmüş uzmanların katılımlarına ve desteklerine ihtiyaç duyulmaktadır; bu da iş sağlığı ve güvenliği kapsamının multidisipliner olmasını gerektirmektedir.

Çalışanların çalışma koşullarının olumsuz etkilerinden iş kazaları, meslek hastalıkları ve her türlü zararlardan korunma çalışmaları; daha güvenli iş yerleri oluşturma gayret ve faaliyetleri iş sağlığı ve güvenliği kapsamında olan en önemli hedeflerdendir.

İş sağlığı ve güvenliği teknoloji, ekonomi, hukuk, tıpfizyoloji ve toksikoloji-ergonomi, fizik ve kimya dâhil olmak üzere birçok bilimle ilgili konularda üretim, sanayi, hizmet ve teknolojik faaliyetlere özgü kapsamlı multidisipliner bir alandır. İlgi sahası oldukça geniş ve çeşitli olmasına rağmen iş sağlığı ve güvenliğinin temel ilkeleri hemen hemen aynıdır.

Günümüzde “İş Sağlığı” kavramına geçişle birlikte asıl vurgunun işçinin sağlığından çok iş üzerine yapıldığı ve emeğin korunmasına dönük koruyucu ilkenin zedelendiği, artık işin kendisinin özne olduğu kimi yazarlarca belirtilse de günümüzde dar kapsamlı iş güvenliği önlemleri yerine, iş yeri içi ve dışında işçi ve iş sağlığını ilgilendiren her türlü konunun kapsam içine girmesi iş sağlığı ve güvenliği ifadesinin benimsenmesine yol açmıştır.

Tüm faaliyetlerin iş sağlığı ve güvenliğine uygun olarak yürütülmesinin sağlanması amacıyla işletme ve ülke genelinde, orta ve uzun vadede, iş sağlığı ve güvenliği bilincinin artırılması ve bunun bir iş yeri kültürü olarak benimsenmesi öncelikli hedef olmalıdır.

Amaçlanan iş sağlığı ve güvenliği performansının elde edilmesinde öngörülen hedeflerin mümkün olduğunca ölçülebilir ve ulaşılabilir olmasına özen gösterilmelidir. Aşağıda örnek olarak verilen stratejik hedefler her iş yerine göre farklılık gösterebilir ve her iş yerine göre güncellenerek uygulanabilir.

İş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemlerinin temel adımlarından birisi olan iş sağlığı ve güvenliği talimatı, aynı zamanda çalışanların mevzuata ve iş yeri iş güvenliği politikasına uymaları için önemli bir bir referans kaynağı olmaktadır.

İş sağlığı ve güvenliği çalışma talimatları; bir cihazın, ekipmanın sağlıklı ve güvenli şekilde çalışmasını ve iş yerinde tehlikeli davranışların ortadan kaldırılması ve güvenli davranışlar sağlamayı amaçlayan bilgi, talimat, politika ve uygulama süreçlerinin bir araya getirilmesi sonucunda oluşan dokümanlardır.

İş sağlığı ve güvenliği talimatında kullanılacak malzemelerin alt yapısını gerektiren tüm tehlike kaynakları ile tehlikeli durum, davranış ve faaliyetlerin belirlenmesi gereklidir. Bu aşamada iş yerinde yapılmış olan risk değerlendirme süreçlerinden yararlanılması gerekir. Hazırlanmış bir risk değerlendirmesinde belirlenen tehlike tanımlamaları, tehlike kaynaklarının belirlenmesinde en önemli referanslardandır.

Bir risk değerlendirme sürecinde tanımı yapılan tehlike kaynakların risklerini azaltmak veya tamamen sıfırlamak için alınması gereken önlemlerin belirlenmesi en önemli aşamalardan biridir. Ulusal ve uluslararası standartlar, kanun, tüzük, mevzuatlar, uluslararası örgütlerin tavsiye kararları gibi kurallar ve öneriler alınması gereken tedbirler için kılavuz olmalıdır.

İş sağlığı ve güvenliği yönetiminde ve ilgili talimatlarda güncelliği sağlamak çok önemlidir. Bunun için bir dokümantasyon belgelendirme sistemi oluşturmak gereklidir. Yani yapılan veya yapılması gereken her iş ve oluşturulan her talimat belgelendirilmeli ve mutlaka kayıt altına alınmalıdır. Burada en önemli olan unsur, zaman içinde dokümanların birbiri ile karışmaması ve yapılan değişikliklerin takip edilebilmesidir.

Talimat veya diğer dokümanların muhafaza edildiği yerin herkes tarafından erişilebilir olması gerekir. Ayrıca dijital kaynaklara ulaşabilmenin yolları araştırılmalıdır. Bilgisayar erişimi olmayan çalışanlar için ilan ve talimatlar panosu oluşturmalı, sürekli güncellenmeli ve de her zaman farkındalık oluşturulmalıdır. Tüm çalışanların ihtiyaç duydukları anda bilgi ve dokümanların en güncel hâline kısa zamanda ulaşabilmesi gerekmektedir.

Çalışanların iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili bilgilendirilmesi için genel olarak aşağıdaki talimatlara ihtiyaç duyulmaktadır. Aynı zamanda işveren çalışanlarını iş sağlığı ve güvenliği açısında bilgilendirme görevinin bir kısmını bu talimatlar aracılığıyla yerine getirebilir. Burada belirtilen talimatlar genel talimatlardır.

İş yerinde yapılan işler, kullanılan ekipmanlar ve ürünler, çalışma yöntemleri gibi durumlar göz önünde bulundurularak tek tek hazırlanmalıdır. Eğer iş yerinde önceden hazırlanmış makine kullanma talimatları ya da iş çalışma talimatları varsa bunlar incelenmeli, sağlık ve güvenlikle alakalı bölümler yoksa eklenmeli ya da varsa geliştirilmelidir.

Prosedürlerin içinde belirtilen formlar dışında aşağıda formların oluşturulması iş yerinde iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinin yürütülmesi için gerekli olmaktadır. Burada belirtilen formların bazıları bilgilendirme boyutundadır. Örneğin; kimyasal depolama matrisi çalışanın kimyasalları depolarken nelere dikkat edeceğini gösterecek şekilde bilgilendirici bir form olmalıdır.

Kişisel Koruyucu Donanım Matrisi de hem çalışana hem de işverene yol gösterecek nitelikte olmalıdır. Burada hangi işte hangi kişisel koruyucu donanım gerektiği net bir şekilde belirtilmelidir. Bazı formlarda işe dönük uygulamaya yönelik olmalıdır.

Doküman dağıtım tutanağı çalışana özel olmalı ve iş sağlığı ve güvenliği konularında çalışanları bilgilendirmeye yönelik hazırlanan tüm evrakların adını, kodunu, revizyon tarihini, tebliğ tarihini ve tebliğ edenin imzasını taşımalıdır.