İşletmelerde Eğitim ve Geliştirme Dersi 3. Ünite Özet

Giriş

İşgörenlerin, işin gereklilikleri yönünde geliştirilmesi için gerçekleştirilen eğitim etkinlikleri, genellikle işletmelerin eğitim ya da insan kaynakları birimleri tarafından planlanmakta, uygulanmakta ve değerlendirilmektedir. İşgörenlerin niteliklerinin geliştirilmesi süreciyle istenilen sonuçların elde edilmesi, gerçekçi bir gereksinim saptamasına ve buradan hareketle geliştirilecek nitelikli eğitim programlarının varlığına bağlıdır. Eğitim programları, bilimsel ilkeler göz önüne alınarak belli bir sistematik doğrultusunda ve özenle planlanmalı, uygulanmalı ve değerlendirilmelidir.

Eğitimde Program Geliştirmenin Kavramsal Yapısı

Eğitim; toplumsal hedefler doğrultusunda ve kendi gizil güçlerine dayalı olarak bireylerin davranış örüntülerini değiştirme yoluyla onların gelişimlerine katkıda bulunma süreci olarak tanımlanabilir.

Eğitim programı, öğrenme ve gelişimi destekleyici her türlü etkinliği içeren, eğitim gereksinimlerine dayalı olarak belirlenen amaçlar doğrultusunda, işgörenlerin davranış örüntülerini değiştirme sürecinin belirli ilkelere dayalı olarak, tüm yönleriyle ve sistematik bir biçimde planlanması ile ilgili kararları içeren yapı olarak tanımlanabilir.

Program geliştirme, işgörenlerin eğitim gereksinimlerini karşılayarak onlara belirlenen yeterlikleri kazandıracak taslak programın hazırlanması, ön denemesinin yapılması, gereksinim duyulan boyutlarının düzeltilmesi ve programın uygulanabilir bir yapı haline getirilmesi sürecidir.

Eğitim Programlarının Geliştirilmesine Duyulan Gereksinim

İşgörenlerin sürekli eğitim almasını zorunlu kılan çok sayıda neden vardır. İstihdam edilen işgörenin kuruma uyumunu, kurumun amaç ve politikalarından haberdar edilmesini sağlamak eğitimi gerekli kılan nedenler arasındadır. İşgören eğitimini zorunlu kılan başka bir neden, işgörenlerin yaptıkları işle ilgili hizmet öncesinde edindikleri bilgilerin çalışma ortamında yetersiz kalmasıdır. Buna ek olarak, işletmede işgörenin yaptığı işin gerektirdiği kimi bilgi ve becerilerin yalnızca iş başında öğrenilebilmesi de işgören eğitimini gerekli kılmaktadır. Ayrıca, işletmeler için işgörenlerini eğitmelerini zorunlu kılan yasal düzenlemeler de mevcuttur.

İşletmelerdeki eğitim ve geliştirme çalışmaları üç grupta toplanabilir:

1. Kurumsal gelişim: Kurum kültürünün, vizyon, misyon, stratejik hedeflerin oluşturulması, yayılımının sağlanması gibi amaçlı etkinlikler bu bağlamda değerlendirilebilir.
2. Mesleki gelişim: İşletmelerde gerçekleştirilen eğitim etkinlikleriyle işgörenlerin yerine getirdikleri iş, işin yapılma yol ve yöntemleriyle ilgili bilgi, beceri ve tutum düzeyindeki yeterliklerinin geliştirilmesinin amaçlanmasıdır.
3. Kişisel gelişim: Tanımlanmış bir yeterlik alanında işgörenlere gereksinim duydukları bilgi, beceri ve tutumların kazandırılması amacıyla planlanan ve gerçekleştirilen etkinliklerdir.

Eğitim Programlarının Geliştirilmesi Süreci

Program geliştirme sürecinde oluşturulması gereken üç grup bulunmaktadır.

• Koordinasyon grubu,
• Geliştirme grubu,
• Program danışma grubu.

Koordinasyon grubu, ne tür bir eğitim programının geliştirilmesi gerektiği, programdan beklentiler, program için ayrılacak bütçe, zamanlama, eğitilecek kitle gibi konularda kararlar alan, geliştirilecek programın onaylanması ve uygulanması noktasında da söz sahibi olan gruptur.

Geliştirme grubu, söz konusu eğitim programının planlanması, hazırlanması, ön denemesinin yapılması, değerlendirilmesi ve gerekli düzeltmelerin tamamlanması aşamalarında sürekli ve etkin görev yapacak olan gruptur.

Program danışma grubu, ihtiyaç duyulan konularda program çalışma grubuna danışmanlık yapabilecek uzmanlardan oluşan gruptur.

Eğitim programının planlanması, hazırlanması, ön denemesinin yapılması, değerlendirilmesi ve gerekli düzeltmelerin tamamlanması aşamalarının oluşturucusu program geliştirme grubu, her program için bir program geliştirme çalışma planı hazırlamalıdır.

Program geliştirme çalışma planı, aşağıdaki başlıkları ve bu başlıklara ilişkin olarak alınan kararları ve açıklamaları içermelidir:

İşlem Ağının Oluşturulması: Program geliştirme sürecinde, program geliştirme grubu tarafından hazırlanarak koordinasyon grubunun onayına sunulması gereken işlem ağı oluşturma çizelgesinde, program geliştirme sürecindeki tüm işlemler, içerikleriyle birlikte ayrıntılı bir biçimde değerlendirilir. İşlem ağı oluşturma sürecinde, öncelikle program geliştirme süreci aşamalandırılmalıdır. Daha sonra, her aşamada gerçekleştirilmesi öngörülen işlemler, bu işlemlere bağlı alt işlemler ve bu kapsamda gerçekleştirilecek etkinliklerin neler olduğu raporlaştırılmalıdır. Her aşama, birbirine bağlı birden çok işlem, alt işlem ya da etkinlikten oluşabilir.

İş-Zaman Akış Şemasının Oluşturulması: Program geliştirme grubu tarafından hazırlanması gereken bir başka doküman da iş-zaman akış şemasının oluşturulması ile ilgilidir. Bu dokümanda, süreç içerisinde yapılacak her işlem basamaklandırılmış bir ayrıntıda ve her basamak da gerçekleştirilmesi öngörülen zaman dilimi ve öngörülen süre bağlamında ele alınır. Program geliştirme grubu, hazırladığı iş-zaman akış şemasını da koordinasyon grubunun onayına sunmak ve onay almak zorundadır. İş- zaman akış şeması, program geliştirme süreci içerisinde gerçekleştirilecek her işlemin, başlangıç ve bitiş tarihlerinin, bu bağlamda gereksinim duyulan ya da öngörülen toplam gerçekleştirme süresinin ve söz konusu işlem ya da işlemlerin kimler tarafından gerçekleştirileceği konularına ilişkin alınan kararları yansıtır.

Program Geliştirme Bütçesinin Oluşturulması: Ekonomik faktörler; ön hazırlık yapma, dokümantasyon, ulaşım, beslenme, çoğaltma işlemleri, ulaşım, uzmanların ücretleri, öğretim materyallerinin üretilmesi, ön denemenin yapılması, veri toplama, veri çözümleme, rapor hazırlama gibi etmenlerin doğal bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Bu yönüyle, eğitim programlarının tasarlanması, uygulanması ve değerlendirilmesi boyutlarının ne tür bir ekonomik kaynak gerektirdiği gerçekçi biçimde ve ayrıntılı olarak planlanmalı ve bu konuda koordinasyon grubunun onayı alınmalıdır. Program geliştirme süreci için gereksinim duyulan bütçeye ilişkin ödemelerin hangi zaman aralıklarında ve ne şekilde ödenmesi gerektiği de bütçe oluşturmada karara bağlanmalıdır.

Eğitim Gereksinimlerinin Belirlenmesi: Gereksinim belirleme, işgörenlerin yerine getirdikleri iş ya da işin yapılma yollarıyla ilgili gereksinimleri hakkında bilgi toplama ve analiz etme etkinliklerini kapsayan süreçtir. Eğitim programı geliştirme sürecinde yapılması gereken ilk iş, eğitilecek insan grubunun ne tür bir eğitime gereksinimi olduğunun belirlenmesidir. Bu durumun temel nedeni, eğitim gereksinimlerinin, geliştirilecek programın var oluş nedeni ve amaçların belirleyicisi, yol göstericisi olmasıdır. Gereksinim belirleme çalışmaları, eğitim programlarının planlanmasında, uygulanmasında ve değerlendirilmesinde göz önüne alınması gereken temel ölçüttür. Eğitim gereksinimlerinin belirlenmesi sürecinde kullanılan farklı yaklaşımlar şunlardır:

• Farklar yaklaşımı,
• Demokratik yaklaşım,
• Analitik yaklaşım,
• Betimsel yaklaşım.

Eğitim gereksinimlerinin belirlemesinin ardından, program geliştirme grubunun, geliştirilecek olan eğitim programında temel alınacak;

• Program tasarım yaklaşımına ve
• Program geliştirme modeline karar vermesi yerinde olacaktır.

Program Tasarımı Yaklaşımına Karar Verme: Program tasarım yaklaşımları;

• Konu merkezli tasarımlar,
• Öğrenen merkezli tasarımlar ve
• Sorun merkezli tasarımlar gibi başlıklar altında ele alınabilir.

Konu merkezli program tasarımı yaklaşımında , eğitimin amaçları ve eğitim içeriği ön plandadır. Bu yaklaşım, belirlenen içeriğin eğitim verilmesi öngörülen gruba aktarımını temel almaktadır.

Öğrenen merkezli program tasarımı yaklaşımında, tasarımın merkezinde eğitim alacak grubun ilgileri ve gereksinimleri bulunmaktadır

Sorun merkezli program tasarım yaklaşımı, eğitime katılacak bireylerin gereksinimlerini dikkate almakla birlikte, özellikle kültürel ve toplumsal davranışların öğretimine odaklanır.

Program Geliştirme Modeline Karar Verme: Eğitim programlarının geliştirilmesi süreci, bir eğitim programını “kimin, neyi, niçin, ne zaman, nerede ve nasıl” öğreneceği sorularına verilen yanıtları ve bu konuda alınan kararları içerdiği söylenebilir. Program geliştirme sürecinin nasıl gerçekleştirilebileceğine dair alanyazında farklı modeller bulunmaktadır. Bunun yanında yaklaşımları farklı olsa da, eğitim amaçlarının oluşturulması, içeriğin düzenlenmesi, öğretim süreçleri ve değerlendirme hemen hemen tüm modellerde yer alan ortak öğelerdir.

Eğitim programlarının geliştirilmesi; gereksinimlere dayalı olarak programın amaçlarının belirlenmesi, işgörenlere kazandırılacak yeterliklere dönüştürülmesi, içeriğin seçimi ve düzenlenmesi, öğrenme yaşantıları ve eğitim durumlarının tasarımlanması, uygulamanın gerçekleştirilmesi, programın öngörülen yeterlikleri kazandırma konusundaki etkililiğinin değerlendirilmesi ve gerekli düzenlemelerin yapılmasının ardından programın gerçek/yaygın uygulamaya hazır duruma getirilmesi aşamalarından oluşan bir süreçtir.

Eğitim Amaçlarının Oluşturulması: Eğitim amaçları, işgörenlerin eğitim sürecinde kazanmaları hedeflenen bilgi, beceri ve tutum türündeki yeterlikleri ifade etmektedir. Eğitim amaçların belirlenmesi ile programa katılacak işgörenlere yönelik gelişimsel beklentiler ortaya konulur. Eğitim amaçları, programa katılacak işgörenlere ne tür yeterlikler kazandırılacağı dikkate alınarak belirlenir.

İçerik Belirleme: İçerik, bireylerin kazanması gereken bilgi, beceri ve tutum gibi davranışları kapsayan, kavramlar, olgular, ilkeler, yaklaşımlar, değerler, ölçütler, kuramlar ve genellemeler gibi bilgi birikimlerinin sistemli bir biçimde birleşmesi ile oluşan yapıyı ifade etmektedir.

İçerik seçiminde göz önüne alınması gereken bazı ölçütler vardır. Bu ölçütler şunlardır;

• Geçerlik ve güvenirlik,
• Bireyin ilgilerine dönük olma ve gereksinimini karşılama,
• Bilimsellik,
• Kullanışlılık,
• Öğrenilebilirlik,
• Sosyal gerçeklerle tutarlılık,
• Önemlilik.

Eğitim Amaçları ile Eğitim İçeriği Bağının Oluşturulması: Eğitim amaçları ile eğitim içeriği bağının oluşturulması sürecinde önem taşıyan konu, hangi tür ve düzeydeki yeterliklerin veya içeriğin hangi konular bağlamında kazandırılacağının belirlenmesidir.

Öğretme-Öğrenme Süreçlerinin Belirlenmesi: Bu aşamada, işgörenlerin belirlenen yeterlikleri kazanmaları sürecine etki edebilecek tüm değişkenler birbirleri ile ilişkilendirilerek değerlendirilir. Bu değişkenlerden bazıları, öğretim ortamının düzenlenmesi, öğretim yöntem, teknik, stratejilerinin seçilmesi ve kullanılması, öğretim materyallerinin geliştirilmesi, ilgi ve motivasyonun, öğrenci katılımının sağlanması, eğiticinin nitelikleri ve öngörülen zamandır. Öğretim süreci, eğitim programının amaçlarına ulaşmak için belirlenen içeriğin, eğitime katılan işgörenlere ne şekilde sunulacağı konusunda verilen kararları ve uygulamaları kapsamaktadır. Öğretim süreçlerinin yapılandırılmasında, öncelikle kullanılacak öğretme stratejileri daha sonra, içeriğin sunumunda işe koşulacak yöntem, teknik ve taktikler belirlenmelidir.

Değerlendirme Süreçlerinin Belirlenmesi: Program geliştirme sürecinde karar verilmesi gereken bir konu da eğitim programının işgörenlere öngörülen yeterlikleri kazandırma konusundaki etkililiğinin sınanmasıdır. Değerlendirme sonuçları, işgörenlerin belirlenen amaçlar doğrultusunda hangi ölçüde yeterli duruma geldiklerini ortaya koymakla beraber, öğrenme eksiklerinin belirlenmesi ve giderilmesi noktasında da önemli bir işlev görür. Değerlendirme konusu, hem eğitim programlarına katılan işgörenlerin elde ettikleri sonuçları belirlemek amacıyla, hem de uygulanan bir eğitim programının etkililik derecesini belirlemek ve programdaki aksaklıkların hangi öğe ya da öğelerden kaynaklandığını belirleyerek gerekli iyileştirmelerin yapılmasına olanak sağlamak amacıyla gerçekleştirilebilir. Bu kapsamda, burada program değerlendirme kavramı kullanılmalıdır. Program değerlendirme, ilgili programın iyileştirilmesi için gerekli olan bilginin toplanmasıdır.

Eğitim programının değerlendirilmesinde kullanılabilecek farklı yaklaşımlar bulunmaktadır. Bu yaklaşımlardan bazıları aşağıda verilmiştir;

• Eğitim programın amaçlarına hizmet etme derecesini belirlemek amacıyla gerçekleştirilen amaca dayalı program değerlendirme yaklaşımı,
• Eğitim programının uygulanmasında görevli yöneticilerin görüşlerine dayalı program değerlendirme yaklaşımı,
• Programının tüketicisi konumunda olan bireylerin (işgörenler, eğiticiler gibi) görüşlerine dayalı olarak gerçekleştirilen tüketici odaklı program değerlendirme yaklaşımı,
• Program geliştirme ve değerlendirme konusundaki uzmanların görüşlerine dayalı program değerlendirme yaklaşımı,
• Programdan etkilenen, programın tasarlanmasında ve uygulanmasında görev alan katılımcıların (öğrenen, öğreten, yöneten, işveren) görüşlerine dayalı program değerlendirme yaklaşımı.

Eğitim programlarının geliştirilme sürecinde birçok aşamadan geçilmektedir. Bu aşamalar, eğitim gereksinimlerinin saptanmasıyla başlamakta ve değerlendirme sonuçlarına dayalı olarak programda gerekli iyileştirmelerin yapılmasıyla son bulmaktadır.