İktisat Tarihi Dersi 5. Ünite Sorularla Öğrenelim

Sanayi öncesi toplulukların kişi başına gelirlerinde ortaya çıkan değişmeleri belirleyen temel faktör nedir?

Sanayi öncesi toplulukların kişi başına gelirlerinde ortaya çıkan değişmeleri belirleyen temel faktör nüfusun artış oranıdır. T. Malthus tarafından ortaya konan modele göre sanayi öncesi toplumlarda doğum oranı kişi başına gelirin artan, ölüm oranı ise düşen bir fonksiyonudur. İki oranın birbirine eşit olduğu bir kişi başına gelir seviyesinde nüfusun sabit kaldığı bir denge kurulur. Yeni bir üretim tekniği veya yeni bir kaynağın keşfi ya da yeni bir pazarın açılması gibi herhangi bir nedenle üretim artarsa, kısa dönemde gelirler yükselir. Fakat artan gelir ölüm oranlarını düşürür, doğum oranları ölüm oranlarını aşar ve nüfus artar. Artan nüfusun toprak ve doğal kaynaklar üzerinde yarattığı baskı nedeniyle azalan verimler kuralının işlemesi sonucu kişi başına gelirler düşer. Sonuçta yeni denge durumunda gelirler, başlangıçtaki geçimlik düzeyine geri döner. Ortaya çıkan ekonomik büyüme uzun dönemde sadece geçimlik bir gelir düzeyinde yaşayan daha kalabalık bir nüfusa neden olur.

Sanayileşmenin en orijinal örneği hangi ülkede gerçekleşmiştir?

Sanayileşmenin en orijinal örneği İngiltere’de gerçekleşmiştir. İngiltere’deki Sanayi Devrimi, daha sonraki sanayileşme örneklerinden farklı olarak teknoloji transferi ya da sermaye akışı şeklinde dış yardım ve hükümet desteği olmaksızın kendiliğinden ve hür teşebbüs ekonomisi kuralları içinde ortaya çıkmıştı.

iktisat tarihçilerine göre sanayi devriminde rol oynayan faktörler nelerdir?

İktisat tarihçilerine göre sanayi devriminde rol oynayan faktörler şunlardır:

• Sermaye teşkili oranındaki artışı, Sanayi Devrimi’nin nedeni olarak ileri süren bazı iktisat tarihçileri, bu artışı da ya yatırımları teşvik eden düşük faiz oranlarına ya da muhtemel yatırımcılara tesadüfi kazançlar sağlayarak zorunlu tasarruflar yaratan kar enflasyonuna bağlamışlardır. Walt Rostow, yatırım oranının milli gelirin %5’inden yaklaşık %10’una yükselmesini sürekli ekonomik büyümeye geçişin bir ön şartı olarak göstermiştir.

• Bazı iktisat tarihçileri Sanayi Devrimi’ni, 16. yüzyıldaki coğrafi genişlemenin bir sonucu olarak dünya ticaretinde modern zamanlarda meydana gelen artışla açıklamışlardır. Bu görüşe göre dünya ticaretindeki artıştan en büyük payı İngiltere almış ve bu da İngiliz ihracat sanayisini uyararak genel ekonomik büyümeyi sağlamıştır.
• Sanayi Devrimi’nin diğer bir açıklamasını teknolojik değişmeler teşkil etmektedir. Joel Mokyr’e göre Avrupa’da insanların fizik çevreleri hakkındaki yararlı bilgi stokunun ve olaylar arasındaki sebep-sonuç ilişkisinin kurulduğu deneylerin artmasını sağlayan 17. yüzyıldaki Bilim Devrimi ve 18. yüzyıldaki Aydınlanma, Sanayi Devrimi’nin temel hazırlayıcısı olmuştur. Bilim alanında ortaya çıkan bu gelişmelerin sağladığı bilgi birikiminin sınai makinelere ve iş organizasyonuna uygulanması ekonomik verimliliği yükseltmiştir.
• Sosyal davranışlarda ortaya çıkan köklü değişmeler Sanayi Devrimi’nin açıklanmasında kullanılan bir başka nedeni oluşturmaktadır. Felsefi ve dini düşüncelerdeki değişmelerin bir sonucu olarak çalışma ve tutumluluk insani erdemler olarak yüceltilmiş, servete karşı daha rasyonel bir ahlak anlayışı doğmuş ve serbest ekonomi gelişmişti. Sıkı çalışma, sabır, dürüstlük, rasyonellik, merak ve öğrenme arzusu gibi orta sınıflara ait değerler toplumun bütününe yayılarak ekonomik büyümeye elverişli bir kültürel çevre oluşturmuştu. Bütün bu değişmeler kapitalist teşebbüs ruhunun canlanmasını sağlamıştı.
• İktisadi gelişme uygun bir kurumsal çerçeve içinde gerçekleşebilir. Hukuki ve sosyal çevre doğal çevre gibi maddi gelişmeyi teşvik edici ya da engelleyici rol oynayabilir. On dokuzuncu yüzyıl İngiltere’sinde ekonomik faaliyetlerin çerçevesini oluşturan kurumsal yapı kişisel girişimciliğe ve teşebbüslere geniş imkân tanıyan, mesleki özgürlük ile coğrafi ve sosyal hareketliliğe izin veren, özel mülkiyete ve yasaların üstünlüğüne dayanan, maddi amaçlara ulaşmak için bilim ve  aklı esas alan özellikleriyle sanayileşme için uygun
bir ortam oluşturmuştur.

İngiliz sanayileşme tecrübesini devrim kavramı çerçevesinde ele alan ilk iktisat tarihçisi kimdir?

İngiliz sanayileşme tecrübesini devrim kavramı çerçevesinde ele alan ilk iktisat tarihçisi Arnold Toynbee idi. Ona göre 1750’lerde İngiliz ekonomisinde köklü bir değişim başladı ve bunu 1850’lere doğru tamamlanan hızlı ve genel bir sanayileşme süreci izledi.

John U. Nef sanayi devriminin başlangıcıyla ilgili nasıl bir görüşe sahipti?

John U. Nef tarihte devamlılığın esas olduğunu belirterek büyük ölçekli sanayinin ve teknolojik değişmenin başlangıçlarının 16 ve 17. yüzyıllara kadar götürülebileceğini; bu dönemdeki ekonomik gelişmelerin 18. yüzyılın ikinci yarısı ile 19. yüzyılın ilk yarısındaki değişmeler kadar önemli olduğunu savundu.

Walt W. Rostow'a göre Sanayi Devrimi hangi yıllar arasında gerçekleşmişti?

Walt W. Rostow Sanayi Devrimi’nin 1783-1802 yılları arasında gerçekleştiğini ileri sürmüştür.

Sanayi Devrimi, İngiliz tarımında hangi önemli değişimlere sebep oldu?

İngiliz tarımında beş önemli değişmeye neden oldu. Çitçilik Orta Çağın ortak yararlanılan açık tarlaları yerine büyük ölçekli işletmelerde yapılmaya başlandı. Bitkisel üretim daha önce işlenmeyen alanlara doğru genişledi, yoğun hayvan besiciliği benimsendi. Daha önce gelenekler ve topluluğun ortaklaşa kararları ile yürütülen tarımsal faaliyetlere artık bilime ve deneye dayalı metotlar uygulanmaya başladı. Kendi kendine yeterli bağımsız küçük üreticilerin yerini temel hayat standartları bakımından hava şartlarından çok ulusal ve uluslararası pazar şartlarına bağımlı hale gelen tarım işçileri aldı. Tarımsal verimlilikte
büyük bir artış görüldü.

Sınai teknoloji nedir?

Sınai Teknoloji, sanayi kesiminde yer alan yönetim, iletişim, bilişim, enerji ve imalata ilişkin bütün teknolojilerdir.

Sanayi öncesi bir ekonomide yararlanılabilir enerji kaynakları nelerdi?

Sanayi öncesi bir ekonomide yararlanılabilir enerji kaynakları kas, su ve rüzgar gücüydü. Bunların hiçbiri modern bir sınai ekonomiyi destekleyebilecek bir şekle dönüşme imkânına sahip değildi. Su ve rüzgar değirmenlerinden yüzyıllarca yararlanılmış ve onların yapılış şekillerinde pek çok iyileştirme sağlanmıştı. Ancak su ve rüzgar gücü, hava şartlarına bağlı olduğundan yararlananların kısmen denetimleri altındaydı ve çok sınırlı bir enerji üretme potansiyeline sahipti. Ortalama bir su ve rüzgar değirmeni 5-10 beygir gücü enerji üretebiliyordu: En karmaşık ve pahalı şekillerinin bile kapasitesi 30 beygir gücünü aşmıyordu.

Buharlı makinenin icadı ve geliştirilmesi kimler tarafından gerçekleştirildi?

Buharlı makine icadı ve geliştirilmesi tamamen bilimsel bir temele dayanan ilk teknolojik yenilikti. Önce 1706’da Thomas Newcomen, kaba ve etkin olmayan bir makine yapmıştı. Bu makinenin en büyük eksiği, yaptığı işe göre yakıt tüketiminin çok fazla olmasıydı. 1760’larda James Watt, Newcomen’in makinesini önemli ölçüde geliştirdi.

Pamuklu kumaş alanındaki büyük değişimi sağlayan en önemli yenilik kim tarafından gerçekleştirildi?

Pamuklu kumaş alanındaki büyük değişimi sağlayan en önemli yenilik 1769’da patenti alınan Richard Arkwright’ın su gücüyle çalışan pamuk ipliği makinesi oldu. Böylece keten ipliği kadar dayanıklı bir pamuk ipliği elde edilebildiğinden artık pamuklu kumaşlarda keten ipliği kullanma zorunluluğu ortadan kalktı.

Samuel Crompton pamuklu dokuma sanayisine hangi ürünü kazandırmıştı?

Samuel Crompton pamuklu dokuma sanayisine çıkrık makinesini kazandırmıştı. 1774 ile 1779 arasında icat edilen ve Arkwright ile Hargreaves’in makinelerinin özelliklerini bir araya getiren bu makine, yalnız iş gücünden tasarruf sağlamakla kalmadı; aynı zamanda insani hünerlerin yerini aldı ve nispeten daha hünersiz iş gücü ile daha dayanıklı ve kaliteli iplik üretimine imkân verdi. Bu makine ile İngiliz üreticisi, Hintli üreticiyi kumaş kalitesi açısından geçti. 1790’larda buhar gücüyle çalıştırılmaya başlanmasından sonra pamuk ipliği yapımının temel aracı oldu. Böylece yeni bir üretim organizasyonu şekli olarak büyük ölçekli fabrika sistemine geçildi ve pamuk ipliği fabrikaları, kömürün ucuz ve iş gücünün bol olduğu şehirlerde kurulmaya başlandı.

Mekanik çıkrık hangi yılda ve kim tarafından icat edildi?

Mekanik çıkrık 1793’te Eli Whitney tarafından icat edildi.Bundan sonra ABD’nin güney bölgeleri İngiliz pamuklu sanayiine en çok ham pamuk sağlayan bölge oldu.

Demir sanayiinin , İngiliz sanayileşmesindeki önemi neydi?

Demir sanayii İngiliz sanayileşmesinde hem geniş kapsamlı hem de teşvik edici önemli bir rol oynadı. Modern sanayinin ihtiyaç duyduğu bir malı bol ve ucuz olarak sağladı. Sanayileşme 18. yüzyılın sonunda dokuma alanındaki yeniliklerle başladı. Sanayileşmenin sürdürülebilmesi demir sanayiindeki gelişmelerle mümkün oldu.

Uluslararası ticaretin, İngiltere’nin sanayileşmesine katkıları nelerdir?

Uluslararası ticaret, İngiltere’nin sanayileşmesine büyük katkılarda bulunmuştur. Bu katkılar özetle şöylece sıralanabilir:
• Dış ticaret, İngiliz sanayiinin ürünlerine talep yarattı. İngiltere 18. yüzyılda ve 19. yüzyılın başlarında artan toplam üretimin ve özellikle de sanayi üretiminin büyük bölümünü ihraç etmiştir. İngiltere’nin sanayileşmesinde kritik bir rol oynayan pamuklu dokuma sektöründe 1815’te üretimin %60’tan fazlası ihraç ediliyordu. Çoğu sanayi öncesi ekonominin karşılaştığı problemlerden biri iç satın alma gücü düzeyinin sınai ihtisaslaşmaya imkân vermeyecek kadar düşük olmasıdır. İhtisaslaşma olmadan ölçek ekonomisinden yararlanmak ve bir ürünün nüfusun büyük bir kesimi tarafından elde edilebilecek ölçüde maliyet ve fiyatını düşürebilmek mümkün değildir. İngiltere dünya pazarından yararlanarak bu kısır döngüyü kırabildi.
• İngiltere artan nüfusu ve sınırlı doğal kaynakları nedeniyle sanayi ürünleri ile karşılığının ödenmesi gereken büyük miktarlarda yiyecek ve ham madde ithal etmek zorundaydı. Sanayi ürünlerinin sayısını artıran ve fiyatlarını ucuzlatan ham maddeleri elde etmesini sağlayan dış ticaret sayesinde İngiltere, nispeten esnek olmayan bir talebe sahip yünlü sanayiine bağımlılıktan kurtularak daha esnek talepli ve teknolojik olarak benzer nitelikteki
pamuklu sanayiine geçebildi.
• Uluslararası ticaret, yoksul ve az gelişmiş ülkelere İngiliz mallarını satın alma gücünü sağladı. Ticaret iki yönlü bir süreçtir. İngiliz ithalatçıları yabancılardan mal satın alarak onlara İngiliz sanayiinin ürünlerini satın alabilecekleri kredi ve dövizi vermiş oldular.
• Uluslararası ticaret, sınai ve zirai gelişmeyi finanse etmeyi kolaylaştıran ekonomik bir fazla yarattı. Uluslararası ticaretin kazançları tarıma, madenciliğe ve imalata aktı. Bu olmaksızın müteşebbislerin yeni fikirleri, rotasyon sistemlerini ve makineleri üretken teşebbüslere dönüştürmeleri güç olurdu.
• Uluslararası ticaret dış ticaretin olduğu kadar ülke içi ticaretin de gelişmesinde etkili olan kurumsal yapı ve iş ahlakının doğmasına yardımcı oldu. Dış ticaretin gereklerinden doğan düzenli pazarlama, sigorta, kalite kontrol ve ürünün standartlaştırılması sistemleri ülke içinde verimliliğin yükselmesine önemli ölçüde katkıda bulundu.

•Uluslararası ticaretin genişlemesi büyük şehirlerin ve sanayi merkezlerinin gelişmesinin ana nedeniydi. Londra, Liverpool, Manchester ve Glasgow büyümelerinin önemli bir kısmını dış ticarete borçluydular. İngiliz sanayileşmesinin ilk safhalarının önemli bir özelliği olan taşıma alanındaki büyük ölçekli yatırımları doğrudan teşvik eden önemli bir faktör de bu gerçekten büyük şehirlerin ihtiyaçlarıydı.

İngiltere dış ticarete kapalı olsaydı sanayileşmesini sürdürmesi mümkün müydü?

Uluslararası ticaret İngiliz ekonomisini kaynak sınırlamalarından kurtararak ve sanayi için gerekli girdi fiyatlarının yükselmesine engel olarak sürekli iktisadi büyümeyi sağladı. İngiltere dış ticarete kapalı olsaydı sanayileşmesini sürdürmesi mümkün olamazdı.

Sanayi Devrimi'nin nufus üzerinde nasıl bir etkisi olmuştu?

Sanayi devrimiyle birlikte, nüfus çok hızlı oranda artmaya başladı. Nüfus artışının nedenleri insanların daha az hastalığa yakalanması, doğum oranlarının yükselmesi ve insan ömrünün uzamasıydı. 

Sanayi Devrimi'nin gelir ve servet dağılımına ne gibi etkileri oldu?

Sanayi Devrimi ile birlikte gelir ve servet dağılımında önemli değişmeler oldu. Avrupa’da Sanayi Devrimi öncesinde servet ve gelir eşitsizliği aşırı düzeydeydi. Sanayileşmenin ilk safhalarında gelir bölüşümü daha da eşitsiz hale geldi. Ancak zamanla sanayileşen toplumlarda insanlar arasında nispeten eşit dağılan ve toprak ve sermaye gibi devralınarak biriktirilemeyen tek gelir kaynağı olan emeğin önemi arttı. Böylece gelir ve servet eşitsizliği azaldı. Öte yandan Sanayi Devrimi sanayileşen toplumlarda daha eşitlikçi bir gelir dağılımı sağlar ve hayat standartlarını önemli ölçüde yükseltirken, 19. yüzyılın ortalarından itibaren dünya ölçeğinde toplumlar arasında olağanüstü bir gelir ve servet eşitsizliğine neden oldu.

Sanayi devrimi, tarımın hakim eknomik faaliyet olma özelliğini nasıl etkiledi?

Sanayi Devrimi ile batı dünyasında tarım hakim ekonomik faaliyet olma özelliğini yitirdi. İşgücü temel mallar üretiminden mamul mallar üretimine kaydı ve böylece sanayi ve hizmet sektörleri çok daha önemli hale geldi. Bu netice zirai verimlilikte olağanüstü bir artış sayesinde sağlandı. Sanayi öncesi bir ekonomide faal nüfusun %60-80 arasında değişen bir bölümü tarımda çalışmak zorundadır. Oysa sanayileşmiş bir ülkede faal nüfusun %5 ile 10’undan da azı tüm nüfusun yiyecek ihtiyacını karşılayabilmektedir.

Sanayi Devrimi, Batı dünyasını yaşam standartları ve refah açısından nasıl etkiledi?

Batı dünyası geçmişte benzeri olmayan bir hayat düzeyine ulaştı. Ortalama zenginlikte bir şehirli, daha önceki toplumların zenginlerinin bile elde edemediği lüks mallara sahip oldu. Hayat düzeylerindeki bu yükselme, geçmiş dönemlerdekinden farklı olarak istikrar ve süreklilik kazandı.