İktisadi Büyüme Dersi 4. Ünite Özet

Modern Büyüme Teorileri: Harrod Domar Büyüme Modeli

Özet
Sorularla Öğrenelim

Harrod-Domar Büyüme Modeli

Keynes’in kısa dönemli statik analizini uzun dönemli olarak genişleten ve dinamik büyüme sorunlarıyla ilgilenen iktisatçılar ise Harrod ve Domar’dır. Roy F. Harrod 1937 yılında Bay Keynes ve Geleneksel Teori isimli makalesi ile Keynes’in teorisini eleştirmiş ve 1939 yılında Dinamik Teori Üzerine Bir Deneme başlıklı makalesinin hazırlanmasında da bu eleştiriler etkili olmuştur. Harrod bu makalesinde yatırım harcamalarının toplam talep üzerine etkileri yanında aynı zamanda, üretim kapasitesi üzerinde etkisi olduğunu da hesaba katmak suretiyle büyüyen bir ekonomide piyasa sisteminin tam istihdamı otomatik olarak sağlamasının mümkün olup olmadığını araştırmıştır.

Harrod’un modeline çok benzeyen diğer bir model ise İkinci Dünya Savaşı sonrasında Amerikalı iktisatçı Evsey D. Domar tarafından 1946, 1947 yılları arasında geliştirilmiştir. Harrod ve Domar’ın büyüme modeline olan katkılarında çok benzeyen analizler yapmalar nedeniyle iki model genellikle Harrod-Domar büyüme modeli olarak adlandırılmaktadır.

Harrod Büyüme Modeli

Harrod’un büyüme modeli Domar’ın büyüme modeline çok benzemektedir. Harrod büyüme modelinde de temel unsur yatırımlardır. Fakat Harrod, büyüme sürecinde yatırım artışı ile üretim artışı arasındaki ilişkiyi Domar büyüme modelinden farklı bir şekilde analiz etmiştir. Domar’a göre kalkınmanın temel problemi, artan üretim kapasitesinin tamamını kullanabilecek yatırım artışının ne kadar olmasını belirlemek iken Harrod’a göre kalkınmanın temel problemi, gelirin mevcut tasarrufları eritmeye yetecek bir yatırım artışına imkân verecek bir düzeye çıkıp çıkamayacağıdır.

Harrod büyüme modelinde temel iki kavramdan bahsedilmektedir;

Birincisi tasarruflar,
İkincisi ise yatırımlardır.

Harrod büyüme modelinde tasarruflar, ekonomide dengenin sağlanması için önemli bir değişken olup milli gelirin artan bir fonksiyonu olarak varsayılmaktadır. Tasarruf fonksiyonu;

S = sxY olarak ifade edilmektedir.

Harrod büyüme modelinde kullanılan diğer önemli kavram ise hızlandıran katsayısıdır. Girişimcilerin geçmiş dönemde gelir artışlarından beklenen memnuniyeti sağlamaları halinde gelecek dönemlerde ise aynı büyüme hızını sağlayabilmek için gerekli yatırımları ve gerekli davranış şeklini gösterecekleri varsayılmaktadır. Bu durumda, Ip planlanan yatırım, k hızlandıran katsayısı olmak üzere aşağıdaki formül yazılabilir:

Harrod büyüme modelinde birbirinden farklılaşan üç büyüme hızını gösteren eşitlikler kullanılmıştır. Harrod modelinde bu eşitliklerin temsil ettiği büyüme hızlarının karşılaştırılmasıyla dengeli büyüme hızı belirlenmiştir. Bu şekilde modelde denge süreci geniş kapsamlı olarak analiz edilirken ayrıca, uzun dönemde canlanma ve durgunluğa girişin şartları da daha iyi analiz edilmeye çalışılmıştır. Modelde kullanılan büyüme hızları şunlardır:

Gerekli (garantili) büyüme hızı
Fiili (gerçekleşen) büyüme hızı
Doğal büyüme hızı

Gerekli büyüme hızı planlanan tasarruf ve planlanan yatırım eşitliğini sağlayan büyüme hızıdır. Gerekli büyüme (G _w ) olarak gösterilerek aşağıdaki formülle ifade edilmektedir. Planlanan tasarruf ve planlanan yatırım eşitliğinden gerekli büyüme hızı aşağıdaki formülle ifade edilmektedir:

$G_{w}\, = \, \frac{Y_{t}-Y_{t-1}}{Y_{t}}\, = \frac{s}{k}$

Harrod büyüme modelinde fiilî ya da gerçekleşen büyüme hız, toplam üretimin dönem sonundaki artışını temsil eden büyüme hızıdır. Bu büyüme hızı dönem sonundaki gerçekleşen üretim artışını gösterdiği için ex-post (dönem sonu) bir kavramdır. Fiilî büyüme hızı aşağıdaki formülle ifade edilmektedir:

Harrod büyüme modelinde gerekli ve fiili büyüme hızlarının birbirine eşit olduğu (G = G _w ) durum, ekonominin denge durumunu göstermektedir.

Harrod büyüme modelinde fiili büyüme hızının gerekli büyüme hızından büyük olması (G >G _w ) ekonomide enflasyonist bir sürecin ortaya çıktığı bir durumu göstermektedir. Harrod modelinde, bu dengesizlik kavramını vurgulamak için ise dengenin bıçak sırtı denge ya da karasız denge olduğunu belirtmektedir.

Harrod büyüme modelinde gerekli büyüme hızının fiili büyüme hızından daha büyük olması
(G _w > G), ekonomide durgunluğun ortaya çıktığı bir durumu göstermektedir.

Harrod büyüme modelinde analiz edilen ve diğer büyüme hızlarından biraz farklılaşan büyüme hızı ise doğal büyüme hızıdır. Artan işgücünün tamamının istihdamını sağlayacak doğal büyüme hızı, nüfus artışı ile işgücünün verimindeki artışın toplamına eşittir. Bu bağlamda doğal büyüme hızı aşağıdaki formülle ifade edilmektedir:

G _n = n + tk

n: nüfus artışı tk: teknolojik gelişmeler

Harrod büyüme modelinde durağan durum (kararlı ve dengeli büyüme) büyüme, fiili büyüme ve gerekli büyüme hızlarının birbirine eşit olması durumunda mümkündür. Fakat tam istihdamda durağan durum büyümede fiili, gerekli ve doğal büyüme hızlarının birbirine eşit olması (G = G _w = G _n ) pek mümkün değildir. Diğer taraftan, Harrod büyüme modeline göre fiili büyüme hızı (G), kısa dönemler dışında hiçbir zaman doğal büyüme hızından (G _n ) fazla olamaz. Nedeni se belli bir verimlilik seviyesinde mevcut kullanılan işgücü arzının üretimin ve büyüme hızının ulaşabileceği maksimum sınırı belirlemesidir.

Domar Büyüme Modeli

Domar büyüme modelinde Keynes’i kısa dönemli statik analizini uzun dönemli olarak genişletmeye yönelik olarak yatırımların geniş kapsamlı olarak ekonomi üzerindeki etkileri analiz edilmiştir. Domar büyüme modeli temel dört kavram ile analiz edilmektedir. Bu kavramlar; üretim fonksiyonu, tasarruf eğilimi, sermaye-hâsıla katsayısı ve sermayenin (yatırım) verimliliği katsayısıdır.

Üretim fonksiyonu genel olarak makroekonomik analizlerde kullanılmaktadır ve belirli bir üretim teknolojisinde belirli bir miktar çıktının belirli girdilerle üretilmesini gösteren Y=F(K,L) şeklinde bir fonksiyondur.

Domar büyüme modelinde tasarruflar milli gelirin oransal bir fonksiyonudur. Gelirden tüketim harcamaları çıkıldıktan sonra kalan kısımdır (S = ? xY).

Domar büyüme modelinde sermaye hâsıla katsayısı, bir ekonomide bir birim üretim için ne kadarlık sermaye gerekli olduğunu gösterir. Sermaye hâsıla katsayısı, ekonomideki var olan sermaye stokunun (K) tam istihdam üretim miktarına (Y) oranlanmasıyla bulunmaktadır (K/Y).

Sermaye hâsıla oranının tersi olan hasıla sermaye katsayısı, sermayenin ortalama verimliliği olarak da tanımlanıp (Y/K) olarak gösterilmektedir.

Domar büyüme modelinin temel varsayımları şunlardır:

Ekonomide devlet harcamaları yoktur.
Ekonomi dışa kapalı bir ekonomidir.
Ekonomide gecikmeler yoktur.
Ekonomi tam istihdam denge düzeyindedir.
Sermaye ve gelir arasında sabit bir teknolojik ilişki vardır.

Domar büyüme modelinde, yatırımların ikili etkisi vardır.

Birinci etki yatırım harcamalarının ekonominin arz yönünü ilgilendiren üretim kapasitesini artırıcı etkisi,
İkinci etki ise yatırım harcamalarının ekonominin talep yönünü ilgilendiren gelir artırıcı etkisidir.

Bu bağlamda iktisadi büyümenin denge şartı ise yatırımların kapasite artırıcı etkisi ile gelir artırıcı etkisinin birbirine eşitlenmesidir.

Domar büyüme modelinde, tam istihdam denge şartı, toplam talepte (gelirde) meydana gelen artış, artan üretim kapasitesinin tamamının kullanılmasına yeterli olmasıdır. Denge büyüme oranı ise yatırımların gelir artırıcı etkisinin kapasite artırıcı etkisine eşit olduğu büyüme oranı formülüne göre hesaplanmaktadır. Domar dengeli büyüme oranı, üretim kapasitesindeki değişiklikler (?Y _q ), toplam talepteki (gelirdeki) değişikliklere (?Y _d ) eşit olduğunda elde edilir.

?Y _q = ?Y _d

?Y _q = Ix? ve ?Y _d = 1/? x ?I olduğuna göre,

Ix? = 1/? x ?I eşitliği elde edilir.

Bu eşitliğin her iki tarafını ? ile çarpıp, I’ya Böldüğümüzde ise,

?I / I = ? x ? eşitliği elde edilir.

Bu bağlamda tam istihdamda ekonominin dengeli büyüyebilmesi için, yatırımlar her yıl, marjinal tasarruf eğilimi (?) ve sermayenin ortalama verimliliği (?) çarpımı kadar artırılmak zorundadır.

Domar büyüme modelinde tam istihdam düzeyinde dengeli büyüme oranının nasıl sağlandığı aşağıdaki şekilde görülmektedir.

Harrod-Domar Büyüme Modelinin Eleştirisi

Harrod ve Domar büyüme modeli iktisatçılar tarafından çeşitli açılardan başarılı bulunmaktadır. Bu başarının nedeni olarak ise büyüme sorunsalını iktisat teorisine yeniden dâhil etmeleridir. Modelin iktisat literatürüne katkılarının yanında zayıf ve eleştirilen yönleri de vardır.

Modele yapılan en önemli eleştiri, modelin gelişmiş ülkelerin büyüme deneyimlerini açıklamakta yetersiz kalmasıdır.
Harrod-Domar modelinin bir diğer eksikliği ise hesaplaması zor ve soyut kavramlar kullanarak analizler yapmasıdır. Tasarruf eğilimi, sermaye hâsıla katsayısı ve sermayenin verimliliği katsayılarını hesaplamak çok kolay olmayıp bu katsayıları hesaplamak için verilerin güvenilirliği de önemli bir sorundur.
Harrod-Domar büyüme modelinde serme hâsıla katsayısı hesaplanırken ekonomideki sektörel ayrı yapılmamıştır. Ekonominin bütününü temsil eden bir tek katsayı kullanılmıştır.
Harrod-Domar büyüme modelinde kısa ve uzun dönemler olarak tasarruf eğilimi ve marjinal tasarruf eğilimi birbirine eşit ve sabit kabul edilmesi hatalıdır.
Harrod-Domar büyüme modelinde, eleştirilen diğer önemli bir konu ise üretim faktörlerinden sermaye, üretim artışını sağlayan tek faktör olarak kabul edilmektedir.
Harrod-Domar büyüme modeli bu eleştirilerle birlikte gerçek ekonomik dünyayı açıklamak ve analiz etmek açısından eksiklikleri olmasına rağmen, büyüme teorilerinin gelişimi ve teorileri anlama ve birçok büyüme modellerinin de hareket noktasını oluşturan bir model olmaktadır.