Uluslararası İktisat Teorisi Dersi 5. Ünite Özet

Uluslararası Para Piyasaları

Para piyasaları kısa vadeli, yani süresi genellikle bir yıla kadar olan nakit fonlarının arz ve talep edildiği piyasalardır. Ticari bankalar, piyasaların temel kurumları olmakla birlikte; çeşitli finansman kurumları, büyük şirketler, bankerler ve hazine de bu piyasanın önemli kurumları arasında yer almaktadır.

Sermaye piyasası, para piyasasının uzun süreli fonlarla ilgili karşılığıdır. Sermaye piyasasının menkulleşmiş özelliğine karşın, para piyasası geleneksel olarak doğrudan nakit işlemlerine dayanmaktadır. Uluslararası para piyasası, banka kredilerinin ve öteki kısa süreli fonların yurtdışında kullanılmak üzere, yabancılara arz edilmesini temsil etmektedir.

Yerel kredi kaynakları, aşağıdakilerden oluşur:

• Ticari banka kredileri
• Finansman Bonoları

Ticari banka kredileri; çoğu şirket için en önemli kısa vadeli yerel kredi kaynağıdır. Ticari bankalar, bütün dünyada en başta gelen kısa süreli finansman kaynağı durumundadır. Ticari bankalar, yabancı paralara bağlı mevduat ve kredi işlemleri de yapabilirler.

Finansman bonoları; genellikle büyük şirketler tarafından çıkartılıp kurumsal yatırımcılara ve öteki şirketlere, belli bir iskonto ile satılan, kısa vadeli borç senetleridir. Finansman bonoları, tasarruf sahiplerinden doğrudan kaynak sağlamalarına olanak verirler.

Uluslararası banka kredileri, bankaların açtıkları sınır ötesi kredileri ifade eder ve aşağıdaki üç şekilden birisine göre yapılırlar:

1. Yerli bankaların ülkede yerleşik olmayanlara ulusal para cinsinden açtığı krediler
2. Yerli bankanın ülkede yerleşik olmayanlara yabancı para cinsinden sağladığı krediler
3. Yerli bankanın yabancı para ile ülkede yerleşik kişilere kredi vermesi

Euro piyasalar: Bugünün çağdaş bankacılık sistemi sayesinde, ülke parasının yanında birçok yabancı para cinsinden mevduat kabul edilmekte ve ihtiyaç sahiplerine fon sağlanmaktadır. Ülkede yabancı paralar cinsinden tutulan mevduat hesapları, ilgili parayı çıkartan ülkenin yetki alanı dışında kalır. Bu fonlar yerel politikacı ve hükümet yetkililerinin müdahalesi olmaksızın ödünç alınabilir veya ödünç verilebilirler.

Europara piyasası (eurocurrency market); bir ulusal paranın, onu çıkartan ülkenin sınırları dışında oluşan piyasasına verilen isimdir. Önceleri işlemler yalnız dolarla yapıldığı için bu piyasalara Avrupa dolar piyasası anlamında “Eurodolar piyasası” denmiştir. İşlemlerin zamanla dolardan başka paralar cinsinden de yapılması dolayısıyla bu piyasalara Europara piyasaları adı verilmiştir. europara piyasalarının ortaya çıkmasıyla, yatırımcılar ve ödünç fon kullanıcıları iç piyasa ile euro piyasalar arasında seçim yapma olanağına sahip olmuşlardır.

Europara mevduatı (eurocurrency deposits); süresi bir günden bir yıla kadar değişebilen geleneksel vadeli mevduat hesapları (term deposits) biçimindedir. Bu hesaplar belirli bir vadeye sahip, sabit faizli ve devredilemez (non-negotiable) niteliktedir. Europara mevduatı kabul eden ve eurokrediler açan bankalar eurobank olarak da adlandırılır. Eurobankların kendi aralarında yaptıkları işlemlere europara interbankı adı verilir ve bunlar europara piyasasının en ağırlıklı bölümünü oluşturur.

Sendikalı euro banka kredileri: Eurokrediler, bankaların içinde bulundukları ülke parasının dışındaki paralarla (euro paralarla) açtıkları kredilerdir. Bu krediler büyük işletmelere, özel kurumlara, egemen devletlere veya uluslararası kuruluşlara sağlanabilir. Kredi sendikasyonları aynı borçlanıcıya kredi vermek üzere bir araya gelen banka ve mali kurumların oluşturduğu bir topluluktur.

Eurokredi faizleri; değişken oranlıdır ve genellikle LIBOR (London Interbank Offer Rate) faizine dayanır. LIBOR faizi uluslararası para piyasalarındaki arz ve talep koşullarına göre değişir. LIBOR’a eklenen marj, ödünç alıcı özel kurum veya hükümetin mali güvenirliliğini yansıtır.

Uluslararası Tahvil Piyasaları

Tahvil ihraç etmek, uluslararası banka kredilerinden ayrı olarak dış piyasalardan ödünç sermaye elde etmenin bir yoludur. Uluslararası tahviller, bir özel şirket, hükûmet veya resmî kurum tarafından çıkartılıp, ülke dışında satışa sunulan borçlanma araçlarıdır. Her tahvilin bir nominal değeri (face value) vardır, buna vade değeri (maturity value) de denir ve ödünç verene (tahvil sahibine) vade sonunda yapılacak ödemeyi gösterir. Kupon ödemesi, tahvil yoluyla borçlanmanın karşılığında ödenen faiz anlamına gelir. Uluslararası tahviller, üçe ayrılı:

• Yabancı tahviller
• Eurotahviller
• Global tahviller

Yabancı tahviller: Yabancı tahviller, bir şirket, hükûmet veya hükûmet kuruluşunun belirli bir yabancı piyasada satılmak üzere, o ülkenin ulusal parası ile çıkarttığı ve genellikle bir kredi sendikasyonu veya yükleniciler grubu tarafından piyasaya sunulan uzun vadeli borçlanma araçlarıdır.

Eurotahviller: Eurotahviller, çok uluslu bir kredi sendikasyonu aracılığıyla, çok sayıda ülke piyasasında satışa sunulmak, dolayısıyla çok sayıda ülkede yerleşik kişilere satılmak üzere çıkartılan uluslararası tahvillerdir.

Eurotahvil piyasasındaki gelişmeyi hızlandıran bir etken de kredi swaplarının yaygınlaşmasıdır. Bir ulusal para üzerinden sabit faizli kredinin faizi ile aynı para üzerinden değişken faizli başka bir kredinin faizinin değiş tokuş edilmesi biçimindedir. Buna faiz oranı swapı denilmektedir. Anapara ve faizi bir ulusal paraya bağlı kredi ile başka bir ulusal paraya bağlı kredinin değiştirilmesi yöntemidir. Bu da döviz swapı olarak bilinir.

Global Tahviller: Eurotahvillerin bir türü de global tahvillerdir ancak Eurotahvillerden farklı olarak global tahviller borsaya kayıtlı menkul değerlerdir.

Uluslararası Hisse Senetleri İle Kaynak Sağlama

Hisse senedi çıkartılması, dağıtılmamış kârların yatırımda kullanılması dışında firmaların öz kaynak elde etmek için kullanacakları temel araçtır. Borçlanma işletme için bir firma dışı kaynak iken hisse senedi bir öz sermaye kaynağıdır. Hisse senetleri belirli bir vade ile de sınırlı olmadığından, sürekli kaynak niteliği taşırlar. Yatırımcı açısından ise tahvillerle hisse senetleri farklıdır. Tahvil sahibi, düzenli aralıklarla ve önceden belirlenen oranlarda bir faiz geliri elde ederken, hisse senedi durumunda yatırımcının beklediği gelir ise kârdan alınacak paylardır. Bu ise önceden belirli olmayıp işletmenin kârlılığına bağlıdır.

Portfolyo Teorisi: Portfolyo teorisine göre yatırımcı, farklı şirketlerin hisse senetlerini satın alarak portfolyosunu çeşitlendirirse, optimum bir portfolyo oluşturabilir. Çeşitlendirmede menkullerin getirileri arasındaki korelasyonun düşük olması kilit önem taşımaktadır. yatırımcı bakımından uluslararası hisse senedi satın alımının önemli bir nedeni, portfolyo çeşitlendirilmesi ile riskin azaltılması veya aynı risk düzeyinde daha yüksek bir getiri elde etme beklentileridir.

Uluslararası Piyasalarda Yeni Hisse Senedi Satışı: Şirketlerin hisse senedi satışı yaparak uluslararası piyasalardan sermaye fonu toplamalarının çeşitli yolları bazıları aşağıdaki gibidir:

Yabancı hisse senedi ihracı: Belli bir yabancı piyasadaki yatırımcılara satılmak üzere, o ülkenin yatırım kuruluşları kanalıyla hisse senedi çıkartılmasıdır.

Euro hisse senedi ihracı: Firmanın çıkarttığı hisse senetlerinin, bir konsorsiyumun taahhüdü altında, aynı anda yurt içi piyasa dahil, dünyanın birçok yöresinde satışa sunulması yöntemidir.

Yabancı Hisse Senetlerine Nasıl Yatırım Yapılır?

Yabancı borsalara kayıt ettirilmiş hisse senetlerinin o piyasalardaki yatırımcılar tarafından alım satımı, yatırımcının kendi ulusal piyasasında yaptığı borsa işleminden farksız olmakla birlikte; yatırımcılar, kendi ülkelerinde yabancı menkulleri başka şu gibi yollardan satın alabilirler:

Yabancı menkullerin doğrudan ait oldukları borsalardan satın alınması: Yabancı menkulün satın alınması ile birlikte, onun muhafazası, temettülerin tahsili, yeni hisse tahsisinin izlenmesi vs. gibi birçok işlem ortaya çıkar ve bunların doğurduğu masraf ve önemli güçlüklerden dolayı bu yol daha çok büyük kurumsal yatırımcılara açıktır.

Amerikan Emanet Makbuzları-ADR’ler (American Depository Receipts): Amerikan yatırımcıları için yabancı hisse senedi satın almanın bir yoludur.

Yatırım Fonları: Yatırım fonları, yabancı hisse senetlerine yatırım olanağı sağlayan önemli bir araçtır. ABD’de yabancı hisse senetlerine yatırımla uğraşan şu gibi fonlar bulunmaktadır:

• Global fonlar: Portfolyosunda Amerikan hisse senetleri ile birlikte yabancı hisse senetlerini içeren fonlardır.
• Uluslararası fonlar: Yalnızca ABD-dışı hisse senetlerine yatırım yaparlar.
• Yeni gelişen piyasa fonları: Yeni sanayileşmekte olan ülkelerdeki şirketlerin hisse senetlerine yatırım konusunda faaliyet gösterirler.
• Bölgesel fonlar: Yatırımları, belirli bir coğrafi bölgedeki şirketlerin hisse senetlerine yöneliktir.
• Ülke fonları: Portfolyolarını yalnızca belirli bir ülkeye ait şirketlerin hisse senetlerinden oluştururlar.
• Özel fonlar: Telekomünikasyon, bankacılık, turizm, vs. gibi belirli bir sektörün veya yeni özelleştirilen şirketlerin hisse senetlerinden oluşturulur.

Uluslararası Resmî Sermaye Akımları: Dış Yardımlar

Uluslararası Resmî Kredi Türleri aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir:

• Proje Kredileri ve Program Kredileri
• Bağlı ve Serbest Krediler
• İki Yanlı Hükûmet Kredileri ve Çok Yanlı Krediler
• Mali Yardımlar ve Teknik Yardımlar
• Gıda Maddeleri Yardımı
• Dış Yardım Konsorsiyumları
• Eximbank Kredileri

Proje Kredileri ve Program Kredileri: Genel olarak kalkınmanın dış finansman ihtiyacının karşılanması için verilen kredilere de program kredisi ya da proje dışı krediler denmektedir.

Bağlı ve Serbest Krediler: Kredi açan ülkenin mallarının satın alınması koşuluyla verilen kredilere bağlı krediler (tied credits), böyle bir kayda bağlı olmadan sağlananlara da serbest krediler denir.

İki Yanlı Hükûmet Kredileri ve Çok Yanlı Krediler: Hükûmet kredileri gelişmiş bir ülke hükûmetinin az gelişmiş bir ülke hükûmetine, ekonomik kalkınma amacıyla sağladığı, düşük faizli ve uzun süreli kredilerdir. Çeşitli uluslararası ekonomik ve mali kuruluşlardan sağlanan kredilere de çok yanlı krediler denmektedir.

Mali Yardımlar ve Teknik Yardımlar: İster proje, ister program yardımı olsunlar ithalatın finansmanı amacıyla sağlanan resmî kaynaklara mali yardım adı verilir. Buna karşılık, üretim veya yönetimle ilgili teknik bilgi aktarılması, proje ve danışmanlık hizmetinde bulunma ve az gelişmiş ülke elemanlarının eğitimi gibi destekleyici faaliyetler de teknik yardımları oluşturur. Dünya Sağlık Örgütü (WHO), Gıda ve Tarım Örgütü (FAO), Birleşmiş Milletler Sınai Kalkınma Örgütü (UNIDO), Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP), Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) gibi kuruluşlar aracılığı ile Birleşmiş Milletler Teşkilatı sanayi, tarım, eğitim ve halk sağlığı gibi alanlarda teknik yardım programları yürütmektedir.

Gıda Maddeleri Yardımı: Gıda yardımı, az gelişmiş ülkelere gıda maddeleri sağlanması biçimindeki yardımlardır. Bu yardımlar sözü edilen gıda maddelerinin, az gelişmiş ülkelere, onların kendi ulusal paraları karşılığında satılması biçiminde yapılmaktadır.

Dış Yardım Konsorsiyumları: Resmî konsorsiyumlar, belirli bir az gelişmiş ülkenin kalkınmasına finansman sağlamak üzere, o ülkeye iki yanlı kredi vermek isteyen gelişmiş ülkelerle uluslararası mali kuruluşların oluşturdukları kredi birlikleridir. Konsorsiyumlar, yardım alacak ülkelerin ekonomik durumlarının görüşüldüğü, yardım ihtiyacının belirlendiği ve yardım yapanların politikaları arasında uyum ve iş birliğinin gerçekleştirildiği geçici birliklerdir.

Eximbank Kredileri: Resmî ihracat kurumları, ait oldukları ülkelerin ihracatını geliştirmek amacıyla faaliyet gösteren resmi kredi kuruluşlarıdır. Örneğin ABD Eximbank, Japon Eximbank… Eximbank kredileri, alıcı kredisi veya satıcı kredisi biçiminde verilebilir. Eximbank’ın, ülke mallarını satın alabilmesi için yabancı ithalâtçılara açtığı kredilere “alıcı kredisi” adı verilir.

Dış Yardımda Dünya Bankası Grubu ve Kredileri:

Dünya Bankası Grubu: Dünya Bankası, 1944 yılında IMF ile birlikte Bretton Woods Konferanslarında Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (International Bank for Reconstruction and Development: IBRD) adıyla kuruldu. Üye sayısı artıp ihtiyaçların değişmesiyle birlikte, Dünya Bankası topluluğu da genişledi ve aşağıda incelenecek olan beş organdan oluşan bir grup hâline geldi. Dünya Bankası Grubunun çalışmaları, az gelişmiş ülkelerde ekonomik kalkınmayı hızlandırmak ve yeryüzünde yoksulluğu azaltmak genel amacına yöneliktir. Dünya Bankası Grubu, yukarıda da belirtildiği gibi, küresel düzeyde kalkınma projelerini desteklemek üzere birbiriyle yakından ilişkili beş kuruluştan oluşmaktadır:

1. Uluslararası İmar Ve Kalkınma Bankası-IBRD
2. Uluslararası Kalkınma Birliği (International Development Association: IDA)
3. Uluslararası Finans Kurumu (International Finance Corporation: IFC)
4. Çok Yanlı Yatırım Garanti Kurumu (Multilateral Investment Guarantee Agency: MIGA)
5. Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıkları Çözüm Merkezi (International Center for Settlement of Investment Disputes: ICSID)

Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası-IBRD: Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası Yoksulluğu azaltmak ve yaşam standartlarını yükseltmek üzere, orta ve üst gelir grubunda bulunan, dolayısıyla belirli bir mali güvenirliğe sahip gelişmekte olan ülkelere kredi ve kalkınma yardımları verir.

Uluslararası Finans Kurumu (IFC): Uluslararası Finans Kurumu az gelişmiş ülkelerde ve dönüşüm ekonomilerindeki özel işletmelere hükümet garantisi olmadan yatırım finansmanı sağlar.

Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA): Uluslararası Kalkınma Birliği kredileri yoksul ülkelerde ekonomik kalkınmayı desteklemek, yoksulluğu azaltmak ve yaşam koşullarını iyileştirmek gibi amaçlarla verilmektedir.

Çok Yanlı Yatırım ve Garanti Kurumu (MIGA): Çok Yanlı Yatırım ve Garanti Kurumu az gelişmiş ülkelerdeki dolaysız yabancı sermaye yatırımlarına, ticari olmayan risklere karşı garanti vererek bu ülkelere yapılacak doğrudan yabancı sermaye yatırımlarını özendirme amacına hizmet eder.

Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıkları Çözümü Merkezi (ICSID): Yabancı yatırımcılarla, onların içinde faaliyet gösterdikleri ülkelerin hükümetleri arasında yatırımlar konusunda çıkabilecek anlaşmazlıkları çözümlemek üzere 1966’da kurulmuştur.

Dünya Bankası Kredileri: Dünya Bankası üç tip kredi açar. Bunlar,

• Proje kredileri,
• Program kredileri
• Ulusal para kredileri

dir.