Anayasa 1 Dersi 7. Ünite Sorularla Öğrenelim

1961 Anayasası, MBK’nin kabul ettiği 157 ve 158 sayılı Kanun’ların öngördüğü esaslara göre kurulan bir Kurucu Meclis tarafından hazırlanmıştır. 157 sayılı Kanunun 1. maddesi, Kurucu Meclis’in MBK ile Temsilciler Meclisi’nden oluşan iki meclisli bir organ olacağı hükmüne yer vermektedir. Bilindiği gibi MBK, Türk Silahlı Kuvvetleri adına 27 Mayıs 1960’da yönetime el koyan askerî liderlerden oluşmaktadır. Komitede başlangıçta 38 orta ve üst rütbeli subay yer almıştır. Askerî yönetimin izlemesi gereken politikaların ne olacağı konusunda MBK üyeleri arasında ortaya çıkan görüş ayrılıkları nedeniyle, Komite’nin 14 üyesi, 13 Kasım 1960’da tasfiye edilmiş; bir üyenin de vefatı neticesinde üye sayısı 23’e düşmüştür. Kurucu Meclis Hakkında Kanunu kabul eden ve bu Kanun gereğince 1961 Anayasası’nın yapımı sürecine katılan 23 MBK üyesidir.

1961 anayasası Kurucu Meclis’in Temsilciler Meclisi adıyla anılan kanadının üye kompozisyonu kimlerden oluşmaktaydı?

Kurucu Meclis’in Temsilciler Meclisi adıyla anılan kanadının üye kompozisyonu, 157 sayılı Kanun’un 4. maddesiyle, bu üyelerin belirlenmesinde izlenecek yöntem ise 158 sayılı Kanun’la hükme bağlanmıştır. 157 sayılı Kanun’un 4., 158 sayılı Kanun’un 2. maddesine göre, Temsilciler Meclisi’nin 10 üyesi Devlet Başkanı, 18 üyesi MBK tarafından atanmıştır. Bundan başka, üyeleri MBK tarafından atanmış olan Bakanlar Kurulu da bu Mecliste yer almıştır. Sözü geçen maddeler, il temsilcileri ile CHP ve CKMP temsilcilerinin de bu Mecliste yer almasını öngörmektedir. İl temsilcilerinin nasıl belirlenecekleri ise 158 sayılı Kanunun 5. maddesinde hükme bağlanmaktadır. Bu madde gereğince toplam sayısı 75 olan il temsilcileri, illerin nüfusuna göre, ilçe delege seçme kurulları tarafından seçilir. İlçenin en yüksek dereceli hâkiminin başkanlık yapacağı ilçe delege seçme kurulları, 158. sayılı Kanun’un 5. maddesinin 6. fıkrası gereğince “köy dernekleri tarafından seçilecek birer üye, ilçe ve bucak merkezlerindeki mahalleler muhtarlıkları, ilkokul başöğretmenleri (varsa orta dereceli okullar müdürleri), (...) meslek teşekkülleri (Baro, Ticaret Odası, Ziraat Odası, Sanayi Odası, Ticaret ve Sanayi Odası, Borsa, Tabib odası, Veteriner Hekim Odası, Mühendis-Mimar Odası, İşçi Sendikaları ve Esnaf Dernek, Birlik ve Federasyonları –Şoför Dernek ve Federasyonları dâhil-, Öğretmen Teşekkülleri, Gazete Cemiyetleri ve Sendikaları, Esnaf Kefalet Kooperatifleri, Eczacı Dernek ve Birlikleri) yönetim kurullarının veya bu kurulların yerine kaim olan kurulların başkanları -, siyasi partiler yönetim kurulları”ndan oluşmaktadır. Görüldüğü gibi Kurucu Meclis’te görev yapacak olan il temsilcilerinin belirlenmesinde genel oy ilkesi uygulanmamıştır.

157 sayılı Kanun’un 18. maddesinin ilk fıkrası, Kurucu Meclis’in asıl görevi nedir? 

157 sayılı Kanun’un 18. maddesinin ilk fıkrası, Kurucu Meclis’in asıl görevinin yeni anayasayı ve buna uygun seçim kanununu yapmak olduğunu düzenlemektedir.

157 sayılı Kanun’un 18. maddesinin ilk fıkrası, Kurucu Meclis’in asıl görevinin yeni anayasayı ve buna uygun seçim kanununu yapmak olduğunu düzenlemektedir. Maddenin 2. fıkrası ise Kurucu Meclis’e genel bir yasama yetkisi ile bütçe kanunlarını kabul etme, savaş ilânına karar verme ve Bakanlar Kurulu’nca verilen sıkıyönetim kararlarını onaylama gibi, olağan bir parlamentonun kullanabileceği yetkileri de sunmaktadır. Bundan başka Kanun, 37. maddesiyle Kurucu Meclis’e Bakanlar Kurulu’nu denetleme yetkisi tanımaktadır. 

Temsilciler Meclisi’nin hukukî varlığını güvence altına alan kanun hükmü nedir? 

157 sayılı Kanun, 1961 Anayasası’nın yapımı sürecinde yer alan Temsilciler Meclisi’ne, askerî yönetimin olağanüstü koşullarına rağmen nispi bir serbestlik sağlamıştır. Her şeyden önce kanunun 17. maddesi, Temsilciler Meclisi’nin hukukî varlığını güvence altına alan bir hükme yer vermektedir. Bu hükme göre, “ Temsilciler Meclisi, hiçbir makam, merci, kurum veya kurul tarafından kapatılamaz. Bu Kanunda gösterilen haller dışında tatil edilemez.”

157 sayılı Kanun’un yeni anayasa ile buna uygun seçim kanununun yapımında Temsilciler Meclisi’ne, MBK’ye kıyasla daha etkili olma olanağı tanıdığı düzenlemeler nelerdir?

157 sayılı Kanun’un çeşitli hükümleri, yeni anayasa ile buna uygun seçim kanununun yapımında Temsilciler Meclisi’ne, MBK’ye kıyasla daha etkili olma olanağı sunmuştur. Kanunun 29. maddesine göre anayasa ve seçim kanunu düzenlemeleri, Temsilciler Meclisi’nin kendi üyeleri içinden seçeceği 20 üyeden oluşan iki ayrı komisyon tarafından hazırlandıktan sonra Temsilciler Meclisi’nin Genel Kurulu’nda görüşülecektir. Kanunun 15. maddesi ise Temsilciler Meclisi’nin toplantı ve karar nisabını düzenlemektedir. Bu hükme göre Temsilciler Meclisi, üye tam sayısının salt çoğunluğu ile toplanır; toplantıya katılanların salt çoğunluğu ile karar verir. 

157 sayılı Kanun, Kurucu Meclis çalışmalarını hızlandırarak mümkün olan en kısa zamanda sivil yönetime geçmeyi sağlayacak düzenlemeleri nelerdir? 

Kanunun 34. maddesi, Kurucu Meclis’in yeni anayasa ile seçim kanununu en geç 27 Mayıs 1961’e kadar tamamlaması gerektiği, bu sağlanamadığı takdirde kendisine 15 günlük bir ek süre tanınacağı, bu süreye rağmen anayasa ve seçim kanunu çalışmalarının tamamlanamaması hâlinde ise 35. madde hükümlerine göre yeni bir Kurucu Meclisin oluşturulacağı hükmüne yer vermiştir. Kanunun 2. maddesi ise Kurucu Meclis’in yeni anayasa ile buna uygun seçim kanununu, en kısa zamanda tamamlamasının ardından iktidar yetkilerinin en geç 29 Ekim 1961’de yapılacak seçimleri takiben, seçilmiş organlara devredilmesinin planlandığını gösteren bir hükmü içermektedir. Kanunun bu hükümleri, MBK’nin uzun süreli bir askerî yönetim kurmak düşüncesinde olmadığını; tam aksine, en kısa zamanda yönetimi sivillere terk etmeyi düşündüğünü göstermektedir.

Bütün bunlara ek olarak 157 sayılı Kanun, yeni anayasanın halkoylamasına sunma aşamasının nispeten serbest bir ortamda yapılmasını, halkın iradesinin serbestçe şekillenmesini hedefleyen düzenlemeleri de içermektedir. Kanunun 35. maddesine göre, yeni anayasa halkoylamasında reddedildiği takdirde, seçim kanunu hükümlerine göre yeni bir Temsilciler Meclisi’nin seçimi sağlanarak anayasayı yapma yetkisi, bu meclise tanınacaktır. 35. maddede yer alan bu düzenleme, hayır oylarının çoğunluk oluşturması hâlinde, askeri yönetimin uzun bir süre devam edeceği gibi endişelerin ortaya çıkmasını önleyerek seçmenlere evet veya hayır seçeneklerinden birine yönelmek konusunda önemli bir serbestlik tanımıştır. Ne var ki Kanun’un 32. maddesi, anayasanın halkoyuna sunulmasından önce siyasi partilerin propaganda özgürlüklerinin sınırlanabileceğini gösteren bir hükme yer vermektedir. Bu hükme göre: “ Kurucu Meclisçe kabul edilen Anayasa ve Seçim Kanunu Devlet başkanı tarafından derhal yayınlanır. Anayasanın halkoyuna sunulması tarihi ve siyasi partilerin anayasa konusundaki propaganda serbestliği kararını Milli Birlik Komitesi verir.” Nitekim kapatılan DP’nin devamı niteliğindeki siyasi partiler, bu hüküm karşısında seçmenlerine hayır oyu vermeleri yönündeki mesajlarını açık olarak değil; ‘Oylarınız hayırlı olsun!’ sözleriyle dolaylı olarak sunmuşlardır.

1961 Anayasası, nispi bir serbestlik ortamında hazırlanmak ve tartışılmak suretiyle 9 Temmuz 1961’de yapılan halkoylamasında %61,5 evet oyu ile kabul edilmek suretiyle yürürlüğe girmiştir.

1961 Anayasası’nın en önemli özelliği, 1924 Anayasası’nın yarattığı çoğunlukçu demokrasiden çoğulcu demokrasiye geçişi sağlayan yeniliklere yer vermesidir. 1961 Anayasası’nın çoğulcu bir demokrasi düzeninin kurulmasını hedefleyen yenilikleri, devlet otoritesini anayasanın üstünlüğü ile sınırlaması; bu amaçla, hukuk devleti ilkesinin tüm mekanizmalarına yer vermesi, hak ve hürriyetlerin alanını genişleterek bunları çeşitlendirmesi; böylece, güçlü bir siyasal toplumun oluşumunu teşvik etmesişeklinde özetlenebilir.

1961 Anayasası’nın en önemli özelliği, 1924 Anayasası’nın kabul ettiği sınırsız yönetim anlayışından anayasanın üstünlüğü ile sınırlanmış bir yönetime geçişi sağlamak olmuştur. Anayasanın çoğulcu demokrasiye geçişi sağlayan yenilikleri, egemenlik, hukuk devleti, anayasanın üstünlüğü, anayasa yargısı ve hak ve hürriyetleri düzenleyen hükümlerinde somut olarak göze çarpmaktadır. 

1961 Anayasası, egemenlik yetkisini düzenleyen 4. maddesiyle 1924 Anayasası’nın meclisin üstünlüğüne dayanan anlayışından anayasanın üstünlüğüyle sınırlanan bir sisteme geçişi sağlamıştır. 1924 Anayasası, 3. maddesinde, egemenliğin kayıtsız şartsız millete ait olduğu hükmüne yer verdikten sonra 4. maddesinde, millet adına egemenlik hakkını, TBMM’nin kullanacağını düzenlemiştir. Böylece Anayasa, TBMM’nin üstünlüğü esasına dayanan bir sistem yaratmıştır. Anayasanın yasama ve yürütme yetkilerinin TBMM’ye ait olduğunu düzenleyen 5. maddesiyle yasamaya tanınan bu üstünlük daha da pekiştirilmiştir. Nihayet Anayasanın, anayasa yargısı sistemine yer vermemesi, genel yetkili mahkemelerin de kendilerini bu tür bir denetimi yapmaya yetkili görmemeleri, TBMM’nin kayıtsız şartsız üstün olduğu bir siyasal düzen yaratmıştır. Şüphesiz bu, uygulamada, meclise hâkim olan siyasal çoğunluğun en üstün gücü oluşturduğu bir anayasa düzeni anlamına gelmektedir. Bu nedenlerin sonucu olarak 1924 Anayasası, sınırsız yönetim anlayışına dayanan çoğunlukçu bir düzenin kurulmasına yol açmıştır.

Anayasanın ‘Cumhuriyetin nitelikleri’ni düzenleyen 2. maddesinde yer alan hukuk devleti kavramı da yeni anayasanın asıl hedefinin hukukun üstünlüğü ile sınırlanmış bir düzen yaratmak olduğunu göstermektedir. Üstelik anayasa, hukuk devletini cumhuriyetin temel niteliklerinden biri olarak düzenlemekle yetinmemiş; aynı zamanda, bu ilkenin uygulanmasını sağlayacak tüm mekanizmalara da yer vermiştir. Bu mekanizmalar, kanunların anayasaya uygunluğunu denetleyen bir Anayasa Mahkemesi’nin kurulması; yürütmeye ve idareye ait tüm işlemlerin hukuka uygunluk denetimine tâbi kılınması; yargının tarafsızlık ve bağımsızlığının güvenceli hâle getirilmesi; ceza hukukunun ve ceza yargılamasının kişi güvenliğini koruyan ilkelerle sınırlanması şeklinde özetlenebilir. Burada üzerinde durulması gereken asıl nokta, 1961 Anayasası’nın çoğulcu demokrasinin vazgeçilmez unsurlarından olan hukuk devletinin uygulanır kılınması yönünde eksiksiz bir düzen yaratacak hükümleri içermesidir.

1961 Anayasası’nın önemli yeniliklerinden biri de 1924 Anayasası’nın kabul ettiği karma hükûmet modelinden parlamenter sisteme geçişi sağlamak olmuştur. Kuvvetlerin ayrılığı esasına dayanan parlamenter sistemin 1924 Anayasası’nın karma hükûmet modeline kıyasla daha etkili bir fren ve denge mekanizması yarattığı düşünülebilir.

961 Anayasası, 1924 Anayasası’nın çoğunluk hâkimiyetini sınırlamayan; böylece, yönetimde keyfîliğe yol açan felsefesine tepki mantığıyla hazırlanmıştır. Bu nedenle, anayasa koyucunun asıl hedefinin, keyfîliğe dayanan sınırsız bir yönetimden hukukla sınırlanan bir yönetime geçiş olduğu söylenebilir. Ne var ki anayasa koyucunun seçilmiş organlara duyduğu aşırı güvensizlik, onun hukuk devleti mekanizmalarıyla sınırlanmış bir anayasa düzeni kurmakla yetinmemesine, seçilmiş organların kararlarını siyasal yerindelik yönünden denetleyecek vesayet kurumlarına yönelmesine de yol açmıştır. Bu nedenle 1961 Anayasası, çoğulcu demokrasiye geçişi sağlayan yenilikler yanında, vesayet denetimi yapacak kurumlara da yer vermiştir. Öte yandan anayasanın yapımına hâkim olan askerî liderlerle sivil aktörlerin - profesörler, aydınlar ve bürokratlar gibi- seçilmişlere duydukları güvensizlik, hukuk devleti ile parlamenter demokrasinin aslî unsuru olan çeşitli makamların, uygulamada vesayet kurumlarına dönüşmesine de yol açmıştır. 1961 Anayasası’nın hükümleri yoluyla ve bu anayasanın yürürlüğü döneminde fiilen ortaya çıkan vesayet kurumları, Millî Güvenlik Kurulu (MGK), Cumhuriyet Senatosu, Cumhurbaşkanlığı ve Anayasa Mahkemesi’dir.

Cumhurbaşkanlığı

1488 ve 1699 sayılı Kanun’la yapılan değişikliklerin bir kısmı, anayasal hakların alanını daraltarak bunların yasal sınırlama nedenlerini genişletmiştir. Öte yandan Anayasa’nın 11. maddesinin ilk metni ile tüm hak ve hürriyetlere sağlanan koruma zayıflatılmıştır. Doktrinde tartışmalı olmakla birlikte 11. maddenin ilk metni, tüm hak ve hürriyetlere devlet otoritesi karşısında güvence sağlayan genel bir koruma hükmü niteliğindedir. 1488 sayılı Kanun’un, yaptığı değişiklikle 11. maddenin genel bir sınırlama hükmü olması hedeflenmiştir. Bu amaçla 11. maddenin 1. fıkrasına eklenen hüküm şöyledir: “Temel hak ve hürriyetler, Devletin ülkesi ve milletiyle bütünlüğünün, Cumhuriyetin, millî güvenliğin, kamu düzeninin, kamu yararının, genel ahlâkın ve genel sağlığın korunması amacı ile veya Anayasanın diğer maddelerinde gösterilen özel sebeplerle, Anayasanın sözüne ve ruhuna uygun olarak, ancak kanunla sınırlanabilir.”

Öte yandan maddenin 3. ve 4. fıkralarına, hakların kötüye kullanılması yasağını düzenleyen şu hükümler de eklenmiştir: “Bu Anayasada yer alan hak ve hürriyetlerden hiçbirisi, insan hak ve hürriyetlerini veya Türk Devletinin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü veya dil, ırk, sınıf, din ve mezhep ayrımına dayanarak, nitelikleri Anayasada belirtilen Cumhuriyeti ortadan kaldırmak kasdı ile kullanılamaz. Bu hükümlere aykırı eylem ve davranışların cezası kanunda gösterilir.” Bütün bu değişikliklere bağlı olarak maddenin “Temel hakların özü” şeklindeki başlığı, “Temel Hak ve Hürriyetlerin Özü, Sınırlanması ve Kötüye Kullanılamaması” şeklinde değiştirilmiştir.

Kişi haklarını güvencesiz bırakan bir başka değişiklik de tabiî hâkim ilkesini düzenleyen 32. maddede yapılmıştır. Tabiî hâkim ilkesi, suç olarak vasıflandırılan fiillerin ancak işlendikleri tarihte mevcut olan mahkemeler tarafından yargılanabileceklerini ifade etmektedir. Böylece suçun işlendiği tarihten sonra suçun mahiyeti ve suçlunun kişiliğine göre mahkeme kurulması yasaklanmaktadır. Oysa 1402 sayılı Sıkıyönetim Kanunu, bu ilkeyle çelişen hükümlere yer vermektedir. Kanunun 11. maddesine göre, sıkıyönetimin ilânını takiben Millî Savunma Bakanlığı’nın gördüğü lüzum üzerine, sıkıyönetim ilân edilen yerlerde sıkıyönetim mahkemeleri kurulur. Bu mahkemeler ise aynı Kanunun 13. maddesi gereğince sıkıyönetimin ilânından önce işlenen suçları da yargılama yetkisine sahiptir. Bu açıklamalar, 1402 sayılı Kanunun sıkıyönetim mahkemeleri ile bu mahkemelerin yetkilerini düzenleyen hükümlerinin tabiî hâkim güvencesiyle çeliştiğini göstermektedir. Anayasanın üstünlüğü kuralının anayasa yargısı ile korunduğu bir sistemde bu tür bir anayasaya aykırılık sorununun Anayasa Mahkemesi’nin iptal kararı ile çözülmesi beklenirdi. Oysa Anayasa’nın 32. maddesinde yer alan “tabiî hâkim ilkesi”, “kanunî hâkim ilkesi” şeklinde değiştirilerek anayasanın kanuna uygun hâle getirilmesi sağlanmıştır. Bu ise Bülent Tanör’ün ifade ettiği gibi, bir tür anayasaya karşı hile niteliği taşımaktadır. Böylece anayasa ile kanun arasında sözel bir uyum sağlanırken, kişi hakları devletin ceza yargılaması yetkisi karşısında güvencesiz bırakılmıştır.

9 Temmuz 1961’de yapılan halkoylaması sonuçlarının da gösterdiği gibi 1961 Anayasası, yürürlüğe girdiği tarihten itibaren güçlü bir oydaşmaya dayanmamıştır. Gerçekten bu halkoylamasında ortaya çıkan ve % 40’a yaklaşan hayır oyları, anayasanın bir toplum sözleşmesi olamadığının ifadesidir. Bunun en önemli nedenlerinden biri, 27 Mayıs müdahalesiyle kapatılan DP’nin anayasanın yapımı sürecinden dışlanmasıdır. 1950’den itibaren DP’ye oy veren, neredeyse seçmen kitlesinin yarısını oluşturan çevreler, kendilerini 1961 Anayasası’yla özdeşleştirememişlerdir. Bu nedenle 1961 Anayasası, yürürlüğe girdiği tarihten başlayarak bu çevrelerin güçlü eleştirilerine konu olmuştur.

1960’ların sonlarında terör ve şiddet eylemlerinin kamu düzenini sarsacak boyutlara ulaşmasıyla anayasa üzerinde yürütülen tartışmalar daha da yoğunlaşmış; kamuoyunun belirli bir kesimi, şiddet eylemlerinin sorumluluğunu 1961 Anayasası’yla kurulan özgürlükler düzenine yüklemiştir. TSK’nin 12 Mart’ta yayınladığı bir muhtırayla yönetime el koymasının ardından Anayasa, askerî otoritenin talepleri doğrultusunda önemli değişiklikler geçirmiştir. Ne var ki, bu değişiklikler, beklendiği gibi siyasal sorunların çözümünü sağlayamamıştır. 1973 genel seçimlerinden sonra, 12 Eylül 1980’e kadar geçen süre içinde siyasi partilerden hiçbirinin tek başına hükûmeti kuracak çoğunluğu elde edememesi, Türkiye’yi partiler arası koalisyonlarla ve azınlık hükûmetleriyle karşı karşıya bırakmıştır. Hükûmet istikrarsızlığının azamî boyutlara ulaştığı bu dönemde, başta kamu düzenini sarsan terör ve şiddet eylemlerinin yaygınlaşması olmak üzere, uzun vadeli politikaların izlenmesini gerektiren iktisadî ve siyasî sorunların çözümü mümkün olamamıştır. Bu tablonun önemli nedenlerinden biri, siyasi partiler arasındaki görüşayrılıklarının TBMM’yi karar alamaz hâle getirecek ölçüde derinleşmesidir. Bu kutuplaşma, sadece hükûmetlerin kurulmasını imkânsızlaştırmamış; aynı zamanda, yasama sürecinin kilitlenmesine de yol açmıştır. Nihayet Nisan 1980’de Fahri Korutürk’ün görev süresini tamamlamasıyla birlikte, TBMM’nin yeni Cumhurbaşkanı’nı seçecek uzlaşmayı dahi sağlayamaması, karar alma sürecinin ne ölçüde tıkandığını daha da somut hâle getirmiştir. Nisan 1980’den 12 Eylül 1980’e kadar geçen sürede yeni Cumhurbaşkanı’nı seçmek üzere yapılan oylamaların hiçbirinde TBMM’nin üye tam sayısının salt çoğunluğuna ulaşılamamıştır. Bütün bu nedenlerle TSK, 12 Eylül 1980’de yönetime bir kez daha el koyarak parlamento ve hükûmeti feshetmiştir.