aofsoru.com

Metafizik Dersi 2. Ünite Sorularla Öğrenelim

Tümellere İlişkin Gerçekçi Kuramlar

1. Soru

Tekil terim ne demektir?

Cevap

Yüklem konumunda bulunabilen terimlere genel terim, yüklem konumunda bulunamayan terimlere de tekil terim denir. Dolayısıyla tekil terimler yalnız özne konumunda bulunabilen terimlerdir.


2. Soru

Metafizikçe temel önerme ve metafizikçe temel olgu kavramları nedir? Açıklayınız.

Cevap

Her doğru önermenin metafizik açıklayıcısı, dolayısıyla önermenin karşılığı olan olgunun metafizik nedeni bulunması sonsuz gerilemeye yol açar. Bu ise gerçek bir açıklama ve nedensellik için bir sorun oluşturur. Bu sorunun çözümü, açıklama ve neden zincirini bir yerde kesip metafizik açıklaması olmayan doğru önermeler ve metafizik nedeni olmayan olguların kabul edilmesine dayanır. Bu da metafizik açıklamaya ve metafizik nedene gereksinmesi olmayan doğru önermeler ve bunların karşılığı olan olguların olmasıdır. Bu tür doğru bir önermeye metafizikçe temel önerme, bunun karşılığı olguya da metafizikçe temel olgu denilebilir.


3. Soru

Platon’un duyumsanan kategorisinde saf ve saf olmayan şey kavramları ne anlama gelmektedir?

Cevap

Platon’a göre duyumsanan kategorisine ait olan şeyler gerçek olmayıp görünüş dünyasını oluştururlar. idealar ise gerçek dünyayı oluşturur. Duyumsanan şeyler genellikle zaman içinde değişirler, dolayısıyla da farklı zamanlarda karşıt özellikler taşırlar. Örneğin, küçük olan sonra büyük, sıcak olan sonra soğuk olabilir. Karşıt özellikleri olamayan şeylere saf, olabilen şeylere ise safolmayan şeyler denir. Bu durumda duyumsananlar hep safolmayan şeylerdir. Öte yandan idealar değişmez şeylerdir. Dolayısıyla karşıt özellikler taşıyamayıp saf şeylerdir.


4. Soru

Tümelliğin varlığı konusunda ortaya çıkan görüşler nelerdir?

Cevap

Tümellerin varlığı konusunda Gerçekçi (realist), kavramcı (konseptüalist) ve adcı (nominalist) denilen üç ana görüş ortaya konmuştur. Gerçekçi görüşte tümeller zihinden bağımsız olarak varolan dil dışı soyut şeylerdir. Kavramcı görüşte tümeller zihnin dışında varolmayan ancak zihnin içinde kavram olarak varolan şeylerdir. Adcı metafizik kuramlarda ise tümellerin dil dışı varlığı yadsınır.


5. Soru

Aristoteles e göre töz nedir? Özellikleri nelerdir?

Cevap

Aristoteles bütün varlıkları on kategoriye ayırıp, nesne ile nesne türlerini töz diye bir kategori altında toplamış, nesnelere birincil töz (örneğin Sokrates), nesne türlerine ikincil töz (örneğin insan), demiştir. Birincil tözler tikel, ikincil tözler ise tümeldir. Geri kalan varlıkları, yani özellikleri, aşağıdaki dokuz ayrı kategoriye ayırmıştır: Nicelik, nitelik, görelik, yer, zaman, durum, iyelik, etkinlik ve edilginlik. Bu kategorilerden her biri gerek belirlenmiş gerekse belirlenebilir özellikleri kapsar. Belirlenebilir özellikler tümel olup belirlenmiş olanların tümel olup olmaması tartışma konusudur.


6. Soru

Terim ne demektir?

Cevap

Gerek geleneksel gerekse çağdaş sembolik mantıktaki özne-yüklem önermelerinin öznesi veya yüklemi konumundaki sözlere terim denir.


7. Soru

Ayşe, Belgin, Ahmet, Behçet gibi tek tek insanlar, önümdeki kırmızı elma, önümdeki kaya parçası vb. şeyler Platon'un hangi kategorisine dahildir?

Cevap

Ayşe, Belgin, Ahmet, Behçet gibi tek tek insanlar, önümdeki kırmızı elma, önümdeki kaya parçası vb. şeyler duyumsanan kategori­sine girer.


8. Soru

Özne-yüklem önermesi ne şekilde oluşur?

Cevap

Bir özne-yüklem önermesi, özne, yüklem ve bunlardan bir önerme oluşturmaya yarayan bağ (ya da koşaç) denilen dır,idi vb. gibi ek fiil işlevinde bir sonek ’ten oluştuğu gibi yalnız bir özne ve bir yüklem ’den de oluşur.


9. Soru

Tekil terimler kaça ayrılır? Açıklayınız.

Cevap

Tekil terimler, somut tekil terimler ve soyut tekil terimler olmak üzere ikiye ayrılabilir. Başlıca somut tekil terimler, Ahmet, Ankara, Ay gibi özel adlar, ben, o, bu, şu gibi adıllar ve Türkiye’nin başkenti gibi tekil betimlemelerdir. Soyut tekil terimler ise, kırmızılık gibi soyut tekil adlar, kırmızı-olma gibi ad fiiller, Ankara’nın Türkiye’nin başkenti olduğu gibi önerme adlarıdır.


10. Soru

Tözsel tümeller nelerdir ?

Cevap

Tözsel tümeller, tüm örnekleyenleri birincil töz olan türlerdir. (Bu alt bölümde “tür” sözcüğü hep “nesne türü” anlamında kullanılacaktır.) Bu türler ile örnekleyenleri arasındaki ilişki olumsal değildir. Genel olarak “A, B’yi örnekliyor” önermesi zamanla değiş­ meyen zorunlu bir önermedir. Örneğin “Sokrates bir insandır” ve “At bir memeli­ dir” önermeleri zorunlu olarak doğrudur.


11. Soru

Platon’un idealar kuramı nedir? Açıklayınız.

Cevap

Platon’un idealar kuramı’nda iki kategori ile ilkel olan bir temel ontolojik ilişki vardır. Kategorilerden biri çıplak gözle gözlemlenebilen tam somut nesnelerin oluşturduğu tikel kategorisi, kısaca duyumsanan kategorisi, öbürü de tümellerden oluşan, dil dışı, zihin dışı ve tikellerden ayrı ve bağımsız olarak varolan idea (eidos) kategorisidir.


12. Soru

Bütün-parça ikilemi ortaya çıkardığı sorun nedir? Açıklayınız.

Cevap

Pay Alma ilişkisi’nin Pasta Modeli kabul edilirse, idealar Kuramı için bütün-parça ikilemi denilen şöyle bir güçlük doğurur. Pasta Modeli’nde, A şeyi, B-lik ideası’ ndan pay aldığında, ya (Tüm-Pasta Modeli’ne göre) A şeyi B-lik’in tümünü pay olarak alır ya da (Pasta-Dilimi Modeli’ne göre) yalnız B-lik’in bir dilimini (parçasını) pay olarak alır. Oysa her iki şık kabul edilemez bir sonuca yol açar.


13. Soru

İdealar Kuramı’nın dayandığı aksiyomlar nelerdir? Kısaca açıklayınız.

Cevap

Aksiyom 1: Teklik Aksiyomu Aksiyom 2: Ayırma Aksiyomu Aksiyom 3a: Metafizik Neden Aksiyomu Aksiyom 3b: Metafizik Açıklama Aksiyomu (Aksiyom 3a ile eşdeğerdir) Aksiyom 4a: Çoğun-Üzerinde-Bir Aksiyomu (Çokluğa ilişkin Metafizik Neden Aksiyomu) Aksiyom 4b: Çoğun-Üzerinde-Bir Aksiyomu (Çokluğa ilişkin Metafizik Açıklama Aksiyomu) Aksiyom 5: Kendine-Uygulama Aksiyomu Aksiyom 6: Saşık Aksiyomu Aksiyom 7: Birlik Aksiyomu


14. Soru

N-li yüklem ne demektir? Açıklayınız.

Cevap

Çağdaş mantıkta, yukarıda örneklendirdiğimiz tek öznesi olan özne-yüklem önermelerinden başka, gene tek yüklemli ve birden çok sayıda özneli özne-yüklem önermelerine de yer verilir. n tane öznesi olan özne-yüklem önermelerine n-li özne-yüklem önermesi, bunların yüklemine de n-li yüklem denir.


15. Soru

Özne-yüklem önermesinin metafizikle bağlantısı nedir?

Cevap

Bir özne-yüklem önermesinin terimlerinin, yani özne ile yükleminin, herhangi dil dışı şeyleri gösterip göstermedikleri ve gösterdikleri durumda ne gibi şeyleri gösterdikleri benimsenen metafizik kurama bağlı olarak değişebilir. Adcı kuramlarda yüklem dil dışı bir şeyi göstermez, kavramcı kuramlarda yalnız zihinde varolan şeyleri gösterebilir, gerçekçi kuramlarda ise dil ve zihin dışı şeyleri gösterebilir. Özneye gelince, özne konumundaki terim somut tekil terim ise, metafizik kuramların pek çoğunda (adcı kuramlarda bile) dil dışı somut bir şeyi gösterebilir. Buna karşılık soyut tekil terimler, adcı kuramlarda hiçbir dil dışı şeyi göstermez; kavramcı kuramlarda ise zihin içi bir şeyi, gerçekçi kuramlarda da hem dil hem de zihin dışı bir şeyi gösterebilir.


16. Soru

Bir önermenin metafizik açıklayıcısı ne demektir?

Cevap

Bir önermenin metafizik açıklayıcısı, bu önermenin hangi varlıklar tarafından nasıl doğru kılındığını belirleyen bir önerme demektir; ama bu önermenin doğru olduğunun nasıl bilindiğini belirleyen bir önerme demek değildir.


17. Soru

‘Üçüncü Adam Çıkarımı’ nın sonsuz gerileme türetmesinin nedenleri nelerdir? Açıklayınız.

Cevap

Çıkarımın birinci adımı olarak, Ağrı Dağı ile Everest Dağı’ndan oluşan ve büyük yükleminin uygulandığı çokluğu ele alalım. Aksiyom 4a gereği Ağrı Dağı ve Everest Dağı’nın pay aldığı bir Büyüklük idea’sı vardır. Bu idea’ya Büyüklük1 diyelim. Aksiyom 2 gereği Büyüklük1, Ağrı Dağı ve Everest Dağı’ndan farklıdır. Çıkarımın ikinci adımı olarak, Ağrı Dağı ve Everest Dağı ve Büyüklük1’den oluşan ikinci çokluğu ele alalım. Aksiyom 5 gereği büyük genel terimi Büyüklük1 ideası’na uygulanır; dolayısıyla büyük genel terimi ikinci çokluğun bütün öğelerine uygulanır. Aksiyom 4a gereği Ağrı Dağı, Everest Dağı ve Büyüklük1 idea’sının pay aldığı bir Büyüklük ideası varolmalıdır. Bu idea’ya Büyüklük2 diyelim. Aksiyom 2 gereği Büyüklük2, Ağrı Dağı, Everest Dağı ve Büyüklük1’den farklıdır. Bu süreci devam ettirirsek, Büyüklük1, Büyüklük2, ..., Büyüklükn, ... gibi birbirinden farklı sonsuz sayıda Büyüklük ideaları ortaya çıkar. Dolayısıyla bir sonsuz gerileme sorunuyla karşılaşmış oluyoruz.


18. Soru

Özne-yüklem önermesinin metafizik açıklaması nedir?

Cevap

Bir özne-yüklem önermesinin metafizik açıklaması, bu önermeyle eşdeğer olan ama bu önermenin terimlerinin gösterdiği şeyleri belirten yeni bir önermenin ortaya konulması demektir.


19. Soru

‘Üçüncü Adam Çıkarımı’ hangi aksiyomlardan dolayı sonsuz gerileme türetir?

Cevap

Platon’un idealar Kuramı, Platon’un kendisinin de Parmenides diyalogunda tartıştığı gibi çeşitli güçlüklere yol açar. Bunlardan biri sonsuz gerilemeye yol açan ve daha sonraları Aristoteles tarafından Üçüncü Adam Çıkarımı olarak adlandırılmış olan güçlüktür. Böyle bir çıkarım, Aksiyom 2 (Ayırma Aksiyomu), Aksiyom 4a (ÇoğunÜzerinde-Bir Aksiyomu) ve Aksiyom 5 (Kendine- Uygulama Aksiyomu)’ten sonsuz gerilemeyi türetir.


20. Soru

Aristoteles tümelleri Topika isimli kitabında kaç çeşide ayırmıştır? Bunlar nelerdir?

Cevap

Aristoteles on kategoriye dağıtılmış olan tümelleri de Topika adlı kitabında dört çeşide ayırmıştır: (i) tözsel tümeller, yani ikincil tözler; (ii) ayırıcı özellikler; (iii) türe özgü özellikler ve (iv) ilineksel özellikler. Görüldüğü gibi (ii), (iii) ve (iv) çeşidinden tümeller, tözsel-olmayan tümellerdir.


21. Soru

Aristoteles’in Kategoriler adlı yapıtındaki metafizik kuramının temeli nedir?

Cevap

Aristoteles’in Kategoriler adlı yapıtındaki metafizik kuramı, söyleme (ya da evriği olan ait olma) ile içinde olma (ya da evriği olan sahip olma) denilen iki temel ilişkiye dayanır. Bu iki ilişki yardımıyla nesne, nesne türü, tikel özellik ve özellik türü diye adlandırılan dört ontolojik kategori tanımlamıştır.


22. Soru

Yükleme ilişkisi ne demektir?

Cevap

Tanım 1 B yüklemi A şeyine uygulanır ancak ve ancak A, B dir önermesi doğru ise. B yüklemi ile A şeyi arasındaki bu ilişkiye de uygulama ilişkisi denir. Örneğin, insan yüklemi Ahmet’e uygulanır, kırmızı yüklemi de Yakut türüne uygulanır. B yüklemi A gibi bir şeye uygulanır ise A’nın B olduğu söylenebilir. Tanım 1 gereği, B yüklemi A şeyine uygulanır, önermesiyle eşdeğerdir. Öte yandan aşağıdaki tanım yalnız gerçekçi ve bir sonraki ünitede göreceğimiz kavramcı kuramlarda geçerlidir: Tanım 2 B yükleminin gösterdiği şey A şeyine yüklenir ancak ve ancak A, B dir önermesi doğru ise. B yükleminin gösterdiği şey ile A şeyi arasındaki bu ilişkiye de metafizik yükleme ilişkisi ya da kısaca yükleme ilişkisi denir.


23. Soru

Gerçekçi tümel kuramların en olumlu yönü nedir?

Cevap

Çalışkanlık bir erdemdir gibi bazı özne-yüklem önermelerinin metafizik açıklamasının, salt somut nesnelere ilişkin önermelere çevrilemediği için, gerçekçi tümel kuramlarına dayanmadan, yani tümellerin varlığını kabul etmeden, yapılamayacağı savunulabilir. Bu ise gerçekçi tümel kurmalarının en olumlu yönüdür.


24. Soru

‘Üçüncü Adam Çıkarımı’ adını nasıl almıştır?

Cevap

Birinci çokluğu oluşturan duyusal şeylere (Ağrı Dağı ve Everest Dağı) birinci dereceden büyük şeyler, kısaca birinci büyükler, ikinci çokluktaki Büyüklük1 ideası’na ikinci dereceden büyük şey, kısaca ikinci büyük, Büyüklük2 ideası’na da üçüncü dereceden büyük şey, kısaca üçüncü büyük diyelim. Aristoteles, büyük genel terimi yerine adam (insan) genel terimini kullanarak Platon’un bu çıkarımının benzerini ortaya koyarak idealar Kuramı’nın zorluklarını tartışmıştır. Bu çıkarımdaki birinci adamlar Sokrates ve Platon gibi adamlar (insanlar), ikinci adam Adamlık1 ideası, üçüncü adam ise Adamlık2 ideası’dır. Çıkarım bu nedenle Üçüncü Adam Çıkarımı olarak adlandırılmıştır.


25. Soru

Pay alma ilişkisi ne demektir?

Cevap

Temel ontolojik ilişkiye pay alma ilişkisi denir. Bu ilişki herhangi sayıda şey ile bir idea arasında bir ilişkidir. Örneğin Ayşe ile Belgin Güzellik ve insanlık ideası’ndan, Ayşe, Belgin, Ahmet ve Behçet ise iyilik ve insanlık ideası’ndan pay alırlar.


26. Soru

‘Üçüncü Adam Çıkarımı’ sorunu nasıl çözüme kavuşmuştur?

Cevap

Üçüncü Adam Çıkarımı’nın çözümü: Bu çıkarımdaki sonsuz gerileme, Platon’un Kendine Uygulama Aksiyomu’nun (Aksiyom 5’in), Aristoteles’in kuramında geçersiz olması ile önlenir. Aksiyomun geçersiz olduğunu, daha önce kullanılan büyük ile adam yüklemleri için gösterelim. Uzayda yer kaplayan (dağlar gibi) nesnelere uygulanan büyük yüklemi, soyut (tümel) bir şey olan Büyüklük özelliğine uygulanamaz. Gene uzayda yer kaplayan tek tek adamlara uygulanan adam yüklemi soyut (tümel) bir şey olan Adam türüne uygulanamaz. Başka bir deyişle, Büyük-olma özelliği büyüktür ile Adam türü bir adamdır önermelerinin her ikisi de yanlıştır. Böylece sonsuz gerileme önlenmiş olur.


27. Soru

Bir nesnenin iliniksel özelliğinin olması ne demektir?

Cevap

B gibi bir özelliğin A nesnesi’nin ilineksel özelliği olması, A’nın B’yi taşımasının da taşımamasının da olanaklı olması demektir. Buna göre gerek A, B’yi taşıyor önermesi olumsal bir önermedir; yani bu önerme doğru da olabilir yanlış da olabilir.


28. Soru

Büyük Parça- İkilem i nasıl çözümlenmiştir?

Cevap

Bütün-Parça İkilemi’nin çözümü: Bu ikilem Pay Alma’nın Pasta Modeli’nden kaynaklanır. Bu modelde bir idea’dan pay alan şey, bu idea’nin bütününü veya bir dilimini içinde bir parça olarak bulundurur. Bu model gerek Sahip Olma gerekse Ait Olma için geçersizdir. Nitekim bir şeyin bir özelliğe sahip olması, yani özelliğin o şeyin içinde olması, Aristoteles’in kuramında o şeyin parçası olması demek değildir. Örneğin, Büyük-olma özelliği (bir kaya olmadığından) Ağrı Dağı’nın bir parçası değildir. Gene bir şeyin bir türe ait olması, yani türün o şey için söylenmesi, türün o şeyin bir parçası olması değildir. Örneğin, Adam türü ona ait olan Sokrates’inbir parçası olamaz. Böylece ikilemin ortaya çıkmadığını görüyoruz.


29. Soru

Tözsel ve tözsel olmayan tümeller dışındaki gerçekçi tümel kuramları birbirlerinden ayıran özellikleri nelerdir?

Cevap

Bu kuramlar çeşitli bakımlardan birbirinden ayrılırlar. ? Gerçekçi tümel kuramları Platoncu ve Aristotelesçi olmak üzere iki öbeğe ayrılabilir. Birincilerinde hiçbir örnekleyeni veya taşıyıcısı varlık olmayan tümeller bulunurken, ikincilerinde her tümelin örnekleyenleri ya da taşıyıcıları bulunur. ? Kuramlar, hangi çeşit yüklemlerin birer tümel göstermeleri bakımından ayrılırlar.


30. Soru

Sonsuz gerileme sorunları nelerdir?

Cevap

(i) A, B’dir doğru olan herhangi bir özneyüklem önermesi olsun. Aksiyom 1* gereği B yükleminin gösterdiği B-olma gibi bir özellik ya da bir B türü vardır. B yükleminin B-olma özelliğini gösterdiğini kabul edelim (B yükleminin tür adı olduğu durum da benzer biçimde ele alınabilir). Bu durumda A, B’dir önermesinin doğruluğunun metafizik açıklayıcısı, Aksiyom 3b* gereği, (ii) A şeyi B-olma özelliğini taşır önermesidir. Bu önermenin -genel olarak, metafizikçe temel önermeler dışındaki her önermenin- doğruluğunun metafizik açıklayıcısını ortaya koymak gerekir. A şeyi Bolma özelliğini taşır önermesi de bir özne-yüklem önermesi olup, tek özneli ile iki özneli olmak üzere iki ayrı biçimde ele alınabilir. Tek özneli biçiminde, önermenin öznesi A şeyi, yüklemi ise B-olma özelliğini taşır 1-li yüklemidir. iki özneli biçiminde ise özneler A şeyi ile Bolma özelliği, yüklemi ise taşır 2-li yüklemidir. Her iki şıkta da sırasıyla ortaya çıkan önermelerin doğruluğunun metafizik açıklayıcılarını ortaya koymakla; bir özneli biçimde, 1-li özelliğe ilişkin sonsuz gerileme, iki özneli biçimde ise 2-li özelliğe ilişkin sonsuz gerileme ortaya çıkar.


31. Soru

Duyumsananlar ile idealar arasındaki pay alma ilişkisi için ortaya konan yorumlar nelerdir?

Cevap

Duyumsananlar ile idealar arasındaki pay alma ilişkisi’ne gelince, bu ilişki çeşitli biçimlerde yorumlanmıştır. Pasta Modeli ve Benzeme Modeli denilebilen başlıca iki farklı yorumu vardır.


32. Soru

Russel paradoksu nedir?

Cevap

Taşıma ilişkisi’ni dile getiren taşır yüklemi yardımıyla kendini taşır değil, ya da kısaca kendini taşımaz, yüklemi tanımlanabilir. Aksiyom 1* sınırsız olarak geçerli ise, kendini taşımaz yüklemi Aksiyom 1* gereği bir tümeli, yani Kendini-taşımama özelliğini gösterir. Bu özelliğe R diyelim. Burada iki şıkla karşılaşırız. R, ya R özelliğini taşır ya da taşımaz. Birinci şıkta R, Kendini-taşımama özelliğini taşır, yani R kendini taşımaz. O halde R, R’yi taşır ise R, R’yi taşımaz sonucu çıkar. İkinci şıkta R, Kendini-taşımama özelliğini taşımaz, yani R kendini taşır. O halde R, R’yi taşımaz ise R, R’yi taşır sonucu çıkar. Böylece bir paradoksla karşı karşıya kalmış oluruz.


33. Soru

Her doğru önermenin metafizik açıklayıcısı, dolayısıyla öner­ menin karşılığı olan olgunun metafizik nedeni bulunması sonsuz gerilemeye yol açar. Bu ise gerçek bir açıklama ve nedensellik için bir sorun oluşturur. Bu da metafizik açıklamaya ve metafizik nedene gereksinmesi olmayan doğru önermeler ve bunların karşılığı olan olguların olmasıdır. Bu tür doğru bir önermeye ve bunun karşılığı olguya ne ad verilir ?

Cevap

Her doğru önermenin metafizik açıklayıcısı, dolayısıyla öner­ menin karşılığı olan olgunun metafizik nedeni bulunması sonsuz gerilemeye yol açar. Bu ise gerçek bir açıklama ve nedensellik için bir sorun oluşturur. Bu soru­ nun çözümü, açıklama ve neden zincirini bir yerde kesip metafizik açıklaması ol­ mayan doğru önermeler ve metafizik nedeni olmayan olguların kabul edilmesine dayanır. Bu da metafizik açıklamaya ve metafizik nedene gereksinmesi olmayan doğru önermeler ve bunların karşılığı olan olguların olmasıdır. Bu tür doğru bir önermeye metafizikçe temel önerme, bunun karşılığı olguya da metafizikçe temel olgu denilebilir.


34. Soru

Bir özne­ yüklem önermesinin metafizik açıklaması ne demektir ?

Cevap

Bir özne­yüklem önermesinin metafizik açıklaması, bu önermeyle eşdeğer olan ama bu önermenin terimlerinin gösterdiği şeyleri belirten yeni bir önerme­ nin ortaya konulması demektir. Örneğin yukarıdaki (1), (2) ve (4) önermelerinin metafizik açıklamasına geçelim: (1) önermesi, bir nesne olan Ahmet’in bir nesne­ türü olan İnsan’a ait olduğunu; (2) önermesi, bir nesne olan Ahmet’in bir özellik türü olan Kumrallık’a sahip olduğunu; (4) önermesi gene bir nesne olan Ahmet’in bir özellik türü olan Koşan’a sahip olduğunu dile getirir.


35. Soru

Üçüncü Adam Çıkarımı’nın çözümü ne şekilde gerçekleşir ?

Cevap

Üçüncü Adam Çıkarımı’nın çözümü: Bu çıkarımdaki sonsuz gerileme, Pla­ ton’un Kendine Uygulama Aksiyomu’nun (Aksiyom 5’in), Aristoteles’in kuramın­ da geçersiz olması ile önlenir. Aksiyomun geçersiz olduğunu, daha önce kullanı­ lan “büyük” ile “adam” yüklemleri için gösterelim. Uzayda yer kaplayan (dağlar gibi) nesnelere uygulanan “büyük” yüklemi, soyut (tümel) bir şey olan Büyüklük özelliğine uygulanamaz. Gene uzayda yer kaplayan tek tek adamlara uygulanan “adam” yüklemi soyut (tümel) bir şey olan Adam türüne uygulanamaz. Başka bir deyişle, “Büyük­olma özelliği büyüktür” ile “Adam türü bir adamdır” önermeleri­ nin her ikisi de yanlıştır. Böylece sonsuz gerileme önlenmiş olur.


36. Soru

1-li özelliğe ilişkin sonsuz gerileme nedir? Açıklayınız.

Cevap

(i) A, B’dir önermesinin metafizik açıklayıcısı olan (ii) A şeyi B-olma özelliğini taşır önermesini 1-li yüklemi olan bir önerme olarak ele alalım. Bu yüklem Bolma özelliğini taşır 1-li yüklemidir. Aksiyom 1* gereği B olma özelliğini taşır 1-li yüklemi B-olma-özelliğinitaşıma-özelliği’ni gösterir. (ii) önermesinin doğruluğunun metafizik açıklayıcısı, Aksiyom 3b* gereği, (iii) A şeyi Bolma özelliğini taşıma özelliğini taşır önermesidir. Görüldüğü gibi (iii) önermesinin yüklemi, B-olma özelliğini taşıma özelliğini taşır 1-li yüklemidir. Aksiyom 1* gereği bu 1-li yüklem, B-olma-özelliğini-taşımaözelliğini-taşıma özelliği’ni gösterir. Böylece aynı işlemin durmadan yinelenmesiyle bir sonsuz gerileme ortaya çıkar.


37. Soru

Gerçekçi (realist), kavramcı (konseptüalist) ve adcı (nominalist) görüşün özellikleri nelerdir ?

Cevap

Gerçekçi görüşte tümeller zihinden bağımsız olarak varolan dil dışı so­ yut şeylerdir. Kavramcı görüşte tümeller zihnin dışında varolmayan ancak zihnin içinde kavram olarak varolan şeylerdir. Adcı metafizik kuramlarda ise tümellerin dil dışı varlığı yadsınır.


38. Soru

Duyumsananlar ile İdealar arasındaki pay alma ilişkisi’ne gelince, bu ilişki çe­ şitli biçimlerde yorumlanmıştır. Pasta Modeli ve Benzeme Modeli denilebilen baş­ lıca iki farklı yorumu vardır. Pasta Modeli’nin iki biçimi vardır. Bunlar nelerdir ?

Cevap

Duyumsananlar ile İdealar arasındaki pay alma ilişkisi’ne gelince, bu ilişki çe­ şitli biçimlerde yorumlanmıştır. Pasta Modeli ve Benzeme Modeli denilebilen baş­ lıca iki farklı yorumu vardır. Pasta Modeli’nin iki biçimi vardır. Tüm-Pasta Modelidenilen birinci biçimine göre, A şeyinin B­lik İdeası’ndan pay alması, A şeyinin kendi payı olarak B-lik’in tümünü alması demektir. Öte yandan Pasta-Dilimi Mo- deli denilen ikinci biçimine göre, A şeyinin B­lik İdeası’ndan pay alması, B-lik’in tümünü değil de yalnız bir dilimini (parçasını) alması demektir.


39. Soru

Türe özgü özellikler nedir ?

Cevap

Bir türün sahip olduğu türe özgü özellikler, o türün bütün örnekleyenlerinin ve yalnız onların her zaman doğal olarak taşıdığı özellikler demektir. Örneğin insan türüne özgü özellikler arasında Gülme özelliği ile Dilbilgisini Öğrenme özelliğini sayabiliriz. Bu özellikler yalnız İnsan türüne özgü özelliklerdir.


40. Soru

Tümellerin varlığı kaç kategoriye ayrılır ?

Cevap

Tümellerin varlığı konusunda Gerçekçi (realist), kavramcı (konseptüalist) ve adcı (nominalist) denilen üç ana görüş ortaya kon­muştur.


41. Soru

Temel ontolojik ilişkiye ne ad verilir ?

Cevap

Temel ontolojik ilişkiye ise pay alma ilişkisi denir.


42. Soru

Platon’un idealar kuramı’nda iki kategori nedir ?

Cevap

Platon’un idealar kuramı’nda iki kategori ile ilkel olan bir temel ontolojik ilişki vardır. Kategorilerden biri çıplak gözle gözlemlenebilen tam somut nesnelerin oluşturduğu tikel kategorisi, kısacaduyumsanan kategorisi, öbürü de tümellerden oluşan, dil dışı, zihin dışı ve tikellerden ayrı ve bağımsız olarak varolanİdea (eidos) kategorisidir.


43. Soru

Pasta modelini nedir? Açıklayınız.

Cevap

Pasta Modeli’nin iki biçimi vardır. Tüm-Pasta Modeli denilen birinci biçimine göre, A şeyinin B-lik ideası’ndan pay alması, A şeyinin kendi payı olarak Blik’in tümünü alması demektir. Öte yandan Pasta-Dilimi Modeli denilen ikinci biçimine göre, A şeyinin B-lik ideası’ndan pay alması, B-lik’in tümünü değil de yalnız bir dilimini (parçasını) alması demektir.


44. Soru

Benzeme Modeli nin yol açtığı sonsuz gerilemenin çözümü nasıldır? Açıklayınız.

Cevap

Bu modelde, bir şeyin bir idea’dan pay alması, o şeyin idea’ya benzemesi demektir. Modelin yol açtığı sonsuz gerileme, Benzeme ilişkisi’nin bakışımlı olmasından kaynaklanır. Oysa Pay-Alma’nın karşılığı olan Ait Olma ya da Sahip Olma bakışımlı değildir. Örneğin, Ağrı Dağı Büyük-Olma özelliğine sahiptir ama BüyükOlma özelliği Ağrı Dağı’na sahip değildir. Gene, Sokrates Adam türü’e aittir ama Adam türü Sokrates’e ait değildir. Böylece sonsuz gerileme önlenmiş olur.


45. Soru

Bir türün iliniksel özellikleri nedir ?

Cevap

Bir türün ilineksel özellikleri ise, o türün bazı örnekleyenlerinin bazı zaman taşıdıkları, bazılarının da bazı zaman taşımadıkları özelliklerdir. Bir türün ilinek­ sel özellikleri o türün örnekleyenlerinin ilineksel özelliklerini kapsar. Örneğin, Koşma özelliği, Ahmet’in ilineksel özelliği olduğu gibi, aynı zamanda Ahmet’in ait olduğu İnsan türünün de ilineksel özelliğidir.


46. Soru

Aristoteles’in Kategoriler adlı yapıtındaki metafizik kuramının dayandığı temel ilişki nelerdir ?

Cevap

Aristoteles’in Kategoriler adlı yapıtındaki metafizik kuramı,söyleme (ya da evriği olan ait olma) ile içinde olma (ya da evriği olan sahip olma) denilen iki temel ilişkiye dayanır. Bu iki ilişki yardımıyla nesne, nesne türü, tikel özellik ve özellik türü diye adlandırılan dört ontolojik kategori tanımlamıştır.


47. Soru

Metafizik Açıklama Aksiyomu nedir ?

Cevap

Metafizik Açıklama Aksiyomu
“B” yüklemi, B-lik özelliğinden ya da B türünden farklı A gibi bir şeye uygulanır ise, “A, B dir” önermesinin doğru olduğu­ nun metafizik açıklayıcısı, “A şeyi, ‘B’ yükleminin gösterdiği Btürünü örnekler” önermesi ya da “A şeyi, ‘B’ yükleminin gös­ terdiği B-lik özelliğini taşır” önermesidir.


48. Soru

Benzeme modeli nedir? Açıklayınız.

Cevap

Benzeme Modeli’ne göre ise, A şeyinin B-lik ideası’ndan pay alması, A şeyinin B-lik ideası’na benzemesi demektir. Burada B-lik ideası, ilkörnek (paradeigma), A şeyi ise, ilk örneğin kopyası (eikon) durumundadır.


49. Soru

Birlik aksiyomu ile teklik aksiyomu arasındaki fark nedir?

Cevap

Birlik Aksiyomu’nu Teklik Aksiyomu ile karıştırmamak gerekir. Nitekim Teklik Aksiyomu’nun yanlış olması durumunda da Birlik Aksiyomu doğru kalır. Örneğin Teklik Aksiyomu yanlış olup, Büyüklük1 ile Büyüklük2 iki tane farklı Büyüklük ideası’nın bulunduğunu düşünelim. Bu iki idea’nın her biri kendi başına bir tane olduğundan Birlik Aksiyomu’nu yerine getirir.


50. Soru

Tözsel tümeller nedir? Açıklayınız.

Cevap

Tözsel tümeller, tüm örnekleyenleri birincil töz olan türlerdir.


51. Soru

En üst cins, yakın cins ve uzak cins kavramları metafizikte ne anlama gelmektedir? Açıklayınız

Cevap

En üst cins (yani türlerin en büyüğü), örnekleyenleri tüm birincil tözler olan tür demektir. En üst cinsten farklı olan her türün bir cinsi, yani üst türü vardır. Bütün ikincil tözler ve yalnız ikincil tözler, en üst cinsin alt türleridir. Bir türün en küçük üst türüne o türün yakın cinsi, öbür üst türlerine de o türün uzak cinsleri denir.


52. Soru

Gerçekçi tümel kuramlara yapılan en yaygın eleştiri nedir?

Cevap

Gerçekçi tümel kuramlarına yapılan en yaygın eleştiri, Ockhamlı’nın usturası diye anılan ontolojik tutumluluk ilkesine aykırı olmasıdır. Bu ilke metafizik kuramlarda gereğinden fazla şeylerin varlığını kabul etmeme ilkesidir.


53. Soru

Tüm gerçekçi tümeller kuramında güdülen temel amaç nedir? Açıklayınız.

Cevap

Tüm gerçekçi tümeller kuramlarında güdülen genel amaç, özne-yüklem önermelerinin doğru olmaları için hangi şeylerin varolması gerektiğini ortaya koyup, bu yolla sözü geçen önermelerin nasıl doğru olduklarını açıklamaktır.


54. Soru

2-li özelliğe ilişkin sonsuz gerileme nedir? Açıklayınız.

Cevap

2-li özelliğe ilişkin sonsuz gerileme (F. H. Bradley’den esinlenen sonsuz gerileme): (i) A, B’dir önermesinin metafizik açıklayıcısı olan (ii) A şeyi B-olma özelliğini taşır önermesini, özneleri A şeyi ve B-olma özelliği, yüklemi ise taşır 2-li yüklemi olan bir önerme olarak ele alalım. Aksiyom 1* gereği taşır 2-li yüklemi Taşıma bağıntısını gösterir. Aksiyom 3b* gereği, A şeyi B-olma özelliğini taşır önermesinin doğruluğunun metafizik açıklayıcısı (iii) (A şeyi, B-olma özelliği) sıralı ikilisi Taşıma bağıntısını taşır1 önermesidir. Bu üçüncü önermeyi, özneleri (A şeyi, B-olma özelliği) sıralı ikilisi ve Taşıma bağıntısı, yüklemi ise taşır1 2-li yüklemi olan bir önerme olarak ele alalım. Aksiyom 1* gereği taşır1 2-li yüklemi Taşıma1 bağıntısını gösterir. Aksiyom 3b* gereği, (iii) önermesinin doğruluğunun metafizik açıklayıcısı (iv) ((A şeyi, B-olma özelliği), Taşıma bağıntısı) sıralı ikilisi Taşıma1 bağıntısını taşır2 önermesidir. Aksiyom 1* gereği taşır2 2-li yüklemi Taşıma2 bağıntısını gösterir. Görüldüğü gibi aynı işlemin durmadan yinelenmesiyle bir sonsuz gerileme ortaya çıkar.


55. Soru

Genel ve tekil terim nedir ?

Cevap

Yüklem konumunda bulunabilen terimleregenel terim, yüklem konumunda bulunamayan terimlere de tekil terim denir.


56. Soru

Tekil terimler kaç kategoriye ayrılır ?

Cevap

Tekil terimler, somut tekil terimler ve soyut tekil terimler olmak üzere ikiye ayrılabilir. Başlıca somut tekil terimler, “Ahmet”, “Ankara”, “Ay” gibi özel adlar, “ben”, “o”, “bu”, “şu” gibi adıllar ve “Türkiye’nin başkenti” gibi tekil betimlemelerdir. Soyut tekil terimler ise, “kırmızılık” gibi soyut tekil adlar, “kırmızı­olma” gibi ad fiiller, “Ankara’nın Türkiye’nin başkenti olduğu” gibi önerme adlarıdır.


57. Soru

Adcı kuramlarda özne-­yüklem ilişkisi nasıl açıklanır ?

Cevap

Adcı kuramlarda özne­yüklem önermelerinin yükleminin hiçbir şeyi göstermediği, öznesinin ise yalnız somut bir tikeli gösterdiği kabul edilir. An­ cak öznesi somut bir tikeli göstermeyen birçok özne­yüklem önermesi vardır. Ad­ cılığı savunan bir felsefeci böyle bir öznenin geçtiği önermeyi, salt somut şeylere ilişkin bir önermeye dönüştürmek zorundadır. Oysa özneleri soyut şeyleri göste­ ren öyle önermeler vardır ki bunlar salt somut şeylere ilişkin önermelere dönüş­ türülemez.


58. Soru

Pek çok metafizik kuramlarda metafizikçe temel önermeler kabul edilmektedir. Ancak hangi önermelerin metafizikçe temel sayıl­ dığı kuramdan kurama değişir. Gerçekçi kuramlarda be ne şekilde gerçekleşir ?

Cevap

Pek çok metafizik kuramlarda metafizikçe temel önermeler kabul edilmektedir. Ancak hangi önermelerin metafizikçe temel sayıl­ dığı kuramdan kurama değişir. Örneğin, gerçekçi kuramlarda (14) biçimindeki önermeler doğru olduklarında metafizikçe temel sayılırlar. (Zinciri (14) te kesme­ miz de bundan ötürüdür.)“A, B’dir” önermesindeki “A” öznesi benimsenen görüşten bağımsız olarak Agibi bir şeyi göstermesine karşın “B” yükleminin bir şeyi gösterip göstermeme­ si benimsenen metafizik kurama bağlıdır. Gerçekçi kuramlarda “B” bir tür veya özellik gösterir, adcı kuramlarda ise hiçbir şeyi göstermez. Bunu göz önünde tuta­ rak aşağıdaki tanımı veriyoruz:


59. Soru

Aristoteles bütün varlıkları on kategoriye ayırmıştır. Bunlar nelerdir ?

Cevap

Aristoteles bütün varlıkları on kategoriye ayırıp, nesne ile nesne türlerini töz diye bir kategori altında toplamış, nesnelere birincil töz (örneğin Sokrates), nesne türlerineikincil töz (örneğin İnsan), demiştir. Birincil tözler tikel, ikincil tözler ise tümeldir. Geri kalan varlıkları, yani özellikleri, aşağıdaki dokuz ayrı kategoriye ayırmıştır:Nicelik, nitelik, görelik, yer, zaman, durum, iyelik, etkinlik ve edilginlik. Bu kategorilerden her biri gerek belirlenmiş gerekse belirlenebilir özellikleri kapsar.


60. Soru

Gerçekçi tümeller neyi açıklar ?

Cevap

Tüm gerçekçi tümeller kuramlarında güdülen genel amaç, özne-yüklem önermelerinin doğru olmaları için hangi şeylerin varolması gerektiğini ortaya koyup, bu yolla sözü geçen önermelerin nasıl doğru olduklarını açıklamaktır.


Yukarı Git

Sosyal Medya'da Paylaş

Facebook Twitter Google Pinterest Whatsapp Email