Bilim Felsefesi Dersi 4. Ünite Sorularla Öğrenelim

Herhangi bir bilim dalına güdülen amaç nedir?

Herhangi bir bilim dalına güdülen amaç, o dalın
konusuna giren olguların bilgisine erişmek ve bu olguları
açıklamaktır.
Olguların açıklanması düzenlilikler yardımıyla,
düzenliliklerin açıklanması da daha genel düzenlilikler
yardımıyla yapılabilir.

Yasa nedir?

Evrenin her yerinde her zaman geçerli olan
düzenliliklere yasa denir.

Yasa-görünümlü önermeyi açıklayınız.

Yasaları dile getirebilecek nitelikte önermelere
yasa-görünümlü önerme denir.

Gözlem terimi nedir?

Gözlem önermelerinde geçip gözlemlenebilir bir
nesne dizgesini, olayı ya da özelliği gösteren terime
gözlem terimi denir.

Makro-özellik nedir?

Gözlemlenebilir nesne dizgelerine makro-nesne
dizgesi, bunların özelliklerine de makro-özellik denir. Bir
gaz kitlesinin basıncı, hacmi ve mutlak sıcaklığı makroözelliklerdir.

Deneysel yasa nedir?

Yasa-önermelerinin mantıksal-olmayan tüm
terimlerinin birer gözlem terimi olduğu yasaönermelerinin
karşılığı olan yasalara deneysel yasa denir.

Teorik önerme nedir?

İçinde geçen mantıksal-olmayan terimlerinin tümü
teorik terim olan önermeye teorik önerme denir.

Teorik yasa nedir?

Teorik önermelerin dile getirdiği yasalara teorik
yasa denir.

Teorik terim nedir?

Bir teorinin ilişkili olduğu gözlemlenemezleri
gösteren terimler teorik terimlerdir.

Mikro-özellik nedir?

Gaz molekülleri gibi çok küçük olan
gözlemlenemez nesne dizgelerine mikro nesne dizgesi, bu
dizgelerin özelliklerine de mikro-özellik denir.

Yasa görünümlü önermeleri kısaca açıklayınız.

Bilim insanları bilgisine eriştikleri yasaları bilim
diline ait yasa-görünümlü önermelerle dile getirirler. Her
yasa evrendeki bir düzenliliktir, ancak her düzenlilik bir
yasa değildir.
Bilgisine erişilen bir düzenliliğin yasa olduğunu saptamak
için o düzenliliği dile getiren önermenin bir yasagörünümlü
önerme olup olmadığına bakılır.

Yasa-görünümlü önermenin başlıca özellikleri
nelerdir?

Yasa-görünümlü önermenin başlıca özellikleri
şöyle sıralanabilir:
• Herhangi bir yasa-görünümlü önerme doğru ise
bir yasayı gösterir. Bir yasayı gösteren önermeye
de yasa-önermesi denir.
• Her yasa-görünümlü önerme (ister doğru olsun
ister yanlış) tümel-koşullu önerme biçimindedir.
Her tümel-koşullu önerme yasa-görünümlü
önerme değildir.
• Hiçbir yasa-görünümlü önermenin kapsamı
yalnız bir veya yalnız belli sonlu sayıda nesne
dizgesine, zaman anına veya uzay yerine sınırlı
değildir (bu koşulu yerine getirmeyen yasalar da
mevcuttur).

Başlıca özelliklerinden yola çıkarak yasa-görünümlü
önermenin tanımlanmasında karşılaşılan güçlükler
nelerdir?

Yasa-görünümlü önermenin başlıca
özelliklerinden olan “hiçbir yasa-görünümlü önermenin
kapsamı yalnız bir veya yalnız belli sonlu sayıda nesne
dizgesine, zaman anına veya uzay yerine sınırlı değildir”
koşulunu yerine getirmeyen önermelerinde bulunması
yasa-görünümlü önermelerin tanımlanması için güçlük
oluşturur.

Yasa-görünümlü önermelerin tanımlanmasında
karşılaşılan güçlükler nasıl giderilmiştir?

Yasa-görünümlü önermelerin tanımlanmasında
karşılaşılan güçlükleri gidermek amacıyla temel yasagörünümlü
önerme ile türetilmiş yasa-görünümlü önerme
ayrımı yapılmıştır.

Temel yasa nedir?

Temel yasa-görünümlü önerme ile dile
getirilebilen yasaya temel yasa denir.

Türetilmiş yasa nedir?

Türetilmiş yasa-görünümlü önerme ile dile
getirilebilen yasaya türetilmiş yasa denir.

Bilim felsefecileri teorileri yapıları bakımından nasıl
ele almıştır?

Bilim felsefecileri teorilere yapıları bakımından;
• Biri sözdizimsel (sentaktik) ve
• Diğeri anlambilimsel (semantik)
olmak üzere iki farklı biçimde ele almışlardır.

Sözdizimsel (sentaktik) yaklaşım nedir?

Sözdizimsel yaklaşımda her teori;
• Aksiyomlar (postulatlar) ile
• Onlardan türetilebilen önermelerden oluşan
aksiyomlaştırılmış dizgeden başka bir şey
değildir.

Anlambilimsel (semantik) yaklaşım nedir?

Anlambilimsel yaklaşımda her teori;
• Aksiyomlar ile
• Onlardan türetilebilen önermelerin yanı sıra
• Teorinin konusu olan nesne dizgeleri ile
• Bunların özelliklerini temsil eden model denilen
matematiksel yapılar içerir.

Sözdizimsel ve anlambilimsel yaklaşımlarda teori
kurmanın başlıca amaçları nelerdir?

Sözdizimsel ve anlambilimsel yaklaşımlarda teori
kurmanın başlıca amaçları şöyle sıralanabilir:
• Önceden bilinen deneysel yasaları açıklamak,
• Daha önce bilinmeyen deneysel ya da teorik
yasaları ortaya çıkarmak,
• Daha önce bilinmeyen yalın olgulara ve/veya
(deneysel ya da teorik) yasalara ilişkin
öndeyilerde bulunmak.

Bilimsel teorilerin sözdizimsel yaklaşımı ne zaman ve
kimler tarafından geliştirilmiştir?

Bilimsel teorilerin sözdizimsel yaklaşımı 20.
yüzyılın ilk yarısında mantıkçı empirist bilim felsefecileri
tarafından geliştirilmiştir.

Bağlantı postulatlarını kısaca açıklayınız.

Mantıkçı empiristlere göre, teorik terimler ile
gözlem terimleri arasında kurulan bağlantılar, teorik
terimlerin kısmen yorumlanmasını sağlar. Söz konusu
bağlantılar, bağlantı postulatları aracılığıyla yapılır.
Bağlantı postulatları, içinde hem teorik terimler hem de
gözlem terimleri içeren önermelerdir.

Kısmen yorumlanmış teorileri kısaca açıklayınız.

Teorik terimlerin, bağantı postulatlarına dayanarak
kısmen yorumlanması, o terimleri tam anlamlı değil de
kısmen anlamlı kılar. Teorik terimleri kısmen yorumlanmış
olan teorilere kısmen yorumlanmış teoriler denir. Kısmen
yorumlanmış teori genel olarak “θ” ile gösterilir.

Kısmen yorumlanmış teori hangi öğelerden oluşur?

Kısmen yorumlanmış teori öğeleri şöyle
sıralanabilir:
• Teorinin dili,
• Teorik postulatlar,
• Teorinin bağlantı postulatları,
• Teorinin açıklamaları ve öndeyileri.

Kısmen yorumlanmış teoride teorinin dili neleri kapsar?

Teorinin dili;
• Teorinin terimleri ile
• Bu terimlerden oluşan önermeleri kapsar.

Teorinin terimleri kaça ayrılır ve bunlar nelerdir?

Teorinin terimleri genel olarak;
• Mantıksal terimler ve
• Mantıksal olmayan terimler
olmak üzere ikiye ayrılır.

Mantıksal terimler neleri kapsar?

Mantıksal terimler;
• Bir yandan “değil”, “ve”, “veya”, “ise”, “bütün”,
“bazı” gibi temel mantık değişmezlerini,
• Öbür yandan teoride kullanılması gereken tüm
matematiksel terimleri kapsar.

Mantıksal olmayan terimler kaça ayrılır ve bunlar
nelerdir?

Mantıksal olmayan terimler genel olarak;
• Gözlem terimleri ve
• Teorik terimler
olmak üzere ikiye ayrılır.

Teorik terimler kaça ayrılır?

Teorik terimler genel olarak;
• Tekil teorik terimler,
• Genel teorik terimler
olmak üzere ikiye ayrılır.

Tekil teorik terimleri kısaca açıklayınız.

Tekil teorik terimler;
• Bir yandan a1, a2, a3, ..., b1, b2, b3, ... gibi tek
tek gaz moleküllerinden söz eden tekil terimler,
• Diğer yandan a, b, ... gibi çok sayıda gaz
moleküllerinden oluşan molekül topluluklarından
söz eden tekil terimlerdir.

Genel teorik terimleri kısaca açıklayınız.

Genel teorik terimler ikiye ayrılır:
• Bir yandan gözlemlenemez nesne dizgesel
türlerden söz eden teorik terimler iken,
• Diğer yandan gözlemlenemez nesnelerin
niceliksel özelliklerini gösteren nicelik
terimlerinden
söz eden teorik terimlerdir.

Niceliksel özellikleri gösteren teorik terimler nelerdir?

Niceliksel özellikleri gösteren teorik terimler;
• Koordinatlar,
• Kütle,
• Hız,
• İvme ve
• Kuvvet
olarak sıralanabilir.

Kısmen yorumlanmış teoride teorik postulatları kısaca
açıklayınız.

Bir teorinin teorik postulatları, o teorinin diline ait
teorik önermeler olup, diğer teorik önermelerden
türetilemez.
Öte yandan bu diğer teorik önermeler, teorik
postulatlardan tümdengelimsel çıkarımla türetilebilir.

Kısmen yorumlanmış teoride bağlantı postulatlarını
ısaca açıklayınız.

Bağlantı postulatları, daha önce belirtildiği gibi,
içinde hem teorik terimler hem de gözlem terimleri geçen
önermeler olup teorik terimlere dolayısıyla da teorik
önermelere kısmî bir anlam verir.
Bu nedenle teorik terimler, tam anlamlı olan gözlem
terimlerinin tersine, daha önce belirtildiği gibi, ancak
kısmen anlamlıdırlar. Bağlantı postulatlarına, karma
teorik önerme diyebiliriz.
Böylece;
• Teorik postulatların, salt teorik önermeler,
• Bağlantı postulatlarının da karma teorik
önermeler
olduğunu söyleriz.

Kısmen yorumlanmış teoride teorinin açıklamaları ve
öndeyileri kısaca açıklayınız.

Açıklamalardan ve öndeyilerden her biri teorinin
diline ait bir önermeyle dile getirilir.
Böyle bir önerme;
• Birinci durumda bir açıklama-önermesi,
• İkinci durumda ise bir öndeyi-önermesidir.
Her açıklama-önermesi ya da öndeyi-önermesi;
• Teorinin aksiyomlarından (yani teorik postulatlar
ile bağlantı postulatlarından) ve
• Teorinin diline ait önceden doğrulanmış gözlem
önermelerinden tümdengelimsel çıkarımla
türetilebilmelidir.

Teorilerin anlambilimsel yaklaşımını kısaca
açıklayınız.

Teorilerin anlambilimsel yaklaşımını benimseyen
görüşte teori;
• Aksiyomlaştırılmış önermeler dizgesinin yanı
sıra,
• Matematiksel yapılar olan modelleri de
kapsamaktadır.

Model kavramını kısaca açıklayınız.

Model, gerçek (yani evrende varolan) bir nesne
dizgesini ve/veya özelliklerini temsil eden maddesel ya da
matematiksel bir nesnedir.
Modelin sözdizimsel yaklaşımda bir işlevi yoktur.

Yasa ve yasa-görünümlü önerme terimleri ne anlama gelir?

Evrenin her yerinde her zaman geçerli olan düzenliliklere yasa, yasaları dile getirebilecek nitelikte önermelere de yasa-görünümlü önerme denilir. 

Gözlem terimi nedir?

Gözlem önermelerinde geçip gözlemlenebilir bir nesne dizgesini, olayı ya da özelliği gösteren terime gözlem terimi denir.

Teorik terimler ne anlama gelir?

Teorik terimler, bir teorinin ilişkin olduğu gözlemlenemezleri gösteren terimler demektir.

İçinde geçen mantıksal-olmayan terimlerinin tümü teorik terim olan önermeye ne ad verilir?

Teorik önerme.

Teorik önermelerin dile getirdiği yasalara ne ad verilir?

Teorik yasa.

Sözdizimsel yaklaşımda teori nasıl açıklanır?

Sözdizimsel yaklaşımda her teori aksiyomlar (postulatlar) ile onlardan türetilebilen önermelerden oluşan aksiyomlaştırılmış dizgelerdir.

Bilimsel teorilerin açıklanması için XX. yüzyılın ilk yarısında, gerçekçilik karşıtlığı
görüşünü benimseyen mantıkçı empirist bilim felsefecileri tarafından geliştirilmiş olan yaklaşımın adı nedir?

Bilimsel teorilerin sözdizimsel yaklaşımı.

Teorilerin aksiyomlaştırılmış önermeler dizgesinin yanı sıra, matematiksel yapılar olan modeller kapsatığını savunan yaklaşımın adı nedir?

Bilimsel teorilerin Anlambilimsel (semantik) Yaklaşımı.

Sözdizimsel ve anlambilimsel yaklaşımın ortak amaçları nelerdir?

1. Önceden bilinen deneysel yasaları açıklamak,
2. Daha önce bilinmeyen deneysel ya da teorik yasaları ortaya çıkarmak
3. Daha önce bilinmeyen yalın olgulara ve/ veya (deneysel ya da teorik) yasalara ilişkin öndeyilerde bulunmak.

Gerçekçilik karşıtlığı için teorik terimler nasıl anlamlı kılınabilir?

Bu terimler ile önceden anlamlı olan gözlem terimleri arasında bağlantı kurarak.

Kısmen yorumlanmış bir teorinin öğeleri nelerdir?

Teorinin dili, teorik postulatlar, teorinin bağlantı postulatları,teorinin açıklamaları ve öndeyileri.

Teorik postulat ne anlama gelir?

Bir teorinin teorik postulatları, o teorinin diline ait teorik önermelerdir.

İçinde hem teorik terimler hem de gözlem terimleri geçen ve teorik önermelere kısmî bir anlam veren önermelere ne ad verilir?

Bağlantı postulatları.

Teorinin teorik postulatları ile bağlantı postulatları bir araya gelerek neyi oluşturur?

Teorinin postulatları (teorinin aksiyomları).

Gerçek bir nesne dizgesini ve/veya özelliklerini temsil eden maddesel ya da matematiksel bir nesneye ne ad verilir?

Model.

Makro-nesne dizgesi ve makro-özellik ne anlama gelir?

Gözlemlenebilir nesne dizgelerine makro-nesne dizgesi, bunların özelliklerine de
makro-özellik de denir.

Mikro-nesne dizgesi ve mikro-özellik ne anlama gelir?

Gözlemlenemez nesne dizgelerine mikro-nesne dizgesi, onların özelliklerine de mikro-özellik de denir.

Temel yasa-görünümlü önerme ile türetilmiş yasa-görünümlü önermenin farkı nedir?

Hiçbir temel yasa-görünümlü önermenin kapsamı yalnız bir veya yalnız belli sonlu sayıda nesne dizgesine, zaman anına veya uzay yerine sınırlı değildir. Ancak türetilmiş yasa-görünümlü önerme bu koşulu yerine getirmez, bir veya birden çok sayıda temel yasa-önermesinden tümdengelimsel çıkarımla türetilebilir.

Temel yasa ne demektir?

Temel yasa-görünümlü önerme ile dile getirilebilen yasaya temel yasa denir.

Türetilmiş yasa ne anlama gelir?

Türetilmiş yasa-görünümlü önerme ile dile getirilebilen yasaya da türetilmiş yasa denir.