aofsoru.com

Epistemoloji Dersi 6. Ünite Sorularla Öğrenelim

Bilginin Kaynakları Sorunu (2): Usçuluk

1. Soru

Kant’ın a priori ve a posteriori kavramlarını kullanmasındaki temel amaç nedir?

Cevap

Hume’un bilginin yalnızca iki çeşidinin olduğu yönündeki argümanına karşı çıkabilmektir.


2. Soru

A priori önermeler hangi ilkeler ile ilgilidir?

Cevap

Tek tek olgulardan ziyade genel geçerliliği olan ilkelerle ilgilidir.


3. Soru

Kant’ın sentetik a priori kavramı üzerinde durmasının nedeni nedir?

Cevap

Çünkü Kant, gözlemsel bilgi ve mantık bilgisi dışında bir bilgi türünün olanaklı olup olmamasını sentetik a priori bilginin olanaklı olmasına bağlı olduğunu düşünmektedir.


4. Soru

Modern felsefenin kurucusu hangi düşünürdür?

Cevap

Descartes


5. Soru

Aristoteles nous kavramını nasıl açıklamaktadır?

Cevap

Platon’u izleyen Aristoteles, hem sonlu hem de ölümsüz yönleri olduğuna inandığı nous’u bizim anladığımız “akıl” kavramına yakın bir şekilde alır ve bu kavramı “algı”dan ayırır. Aristoteles’e göre, insanlarda bulunan nous’un ölümden sonra da varlığı sürdürebilen kısmı, anlama ve bilme işlevlerini olanaklı kılar ve bizi diğer canlılardan farklı bir konuma getirir.


6. Soru

Eski Yunan düşünürleri bilginin ortaya çıkabilmesi için nasıl bir ilkenin veya işleyişin var olması gerektiği yönünde bir inanç taşımışlardır?

Cevap

“akılsal” ve/veya “evrensel” düzeyde işleyen bir ilkenin veya işleyişin var olması gerektiği yönünde bir inanç taşımışlardır. Başka bir deyişle, bilginin ve anlamanın düzeyini algının düzeyinden farklı bir yerde konumlandırmışlardır.


7. Soru

Kant’a göre olası bileşimler içinde en ilginç ve felsefi açıdan en önemli olanı hangi bileşimdir?

Cevap

Sentetik a priori


8. Soru

Usçuluk bilginin ortaya çıkmasında insan aklının yapısının nasıl bir rol oynadığını savunur?

Cevap

Özsel ve şekillendirici


9. Soru

Akılcı deyimi ne anlama gelmektedir?

Cevap

‘akılcı’ deyimi (ki bu bağlamda ‘rasyonel’ kelimesi de kullanılır) günlük dilde sıkça dile getirilir ve “mantıklı”, “zekâ belirtisi taşıyan”, “akla uygun yöntemler izleyen” gibi anlamlar gelir.


10. Soru

Usçu ve akılcı kavramları arasındaki fark nedir?

Cevap

Genel bir nitelik olarak “akılcı olmak” mantıklı düşünmenin bir unsuru veya sonucuyken, “usçu olmak” felsefe deneyimcilik olarak bilinen akımın tezlerinin felsefi olarak karşısında duran bir görüşü ifade eder.


11. Soru

Eski Yunan’da “akıl” kavramı için hangi deyim kullanılmıştır?

Cevap

“Nous” (Nuus okunur) deyimi kullanılmıştır.


12. Soru

Usçuluk nedir?

Cevap

Güvenilir veya kesin bilginin temelinde insan aklının yattığı veya gerçekliğin kavranmasının ancak akıl yoluyla olabileceğini tezini ileri süren akıma usçuluk denir.


13. Soru

Kant saf geometrinin hiçbir ilkesinin analitik olmadığını nasıl örneklendirmektedir?

Cevap

“İki nokta arasında çizilen doğrunun en kısa çizgi olduğu önermesi, sintetik bir önermedir. Çünkü benim “doğru” kavramım nicelikle ilgili hiçbir şey içermez, sadece bir niteliği içerir. “En kısa” kavramı tamamıyla ona eklenir ve “doğru çizgi” kavramının öğelerine ayrılmasından çıkarılamaz. O halde burada görünün yardımı gereklidir; ancak onun aracılığıyla sintez olanaklıdır...”


14. Soru

Kant’ın bir tür “Kopernik Devrimi” gerçekleştirdiğini söylemek ne anlama gelmektedir?

Cevap

İnsan zihni kendisini zihinden bağımsız bir şekilde var olan şeylere uyarlamaya ve onları oldukları gibi anlamaya çalışmaz; tersine, insanın algıladığı ve anladığı şeyler zaten insan bilişselliğine ve sınırlarına uygun hale gelmiş nesnelerdir


15. Soru

Kant, John Locke’un zihnimizin boş bir levhaya benzediği düşüncesine nasıl karşı çıkmaktadır?

Cevap

Kant bilginin malzemesinin algı verileri yoluyla geldiği görüşüne katılır. Ancak ona göre o ham maddeyi işleyecek olan bilişsel mekanizma, ham maddeden ayrı düşünülmesi gereken bir olgudur. Algısal verileri işleyen zihinsel mekanizma, bizim beş duyu aracılığıyla dışarıdan alabileceğimiz bir şey değildir. Bu mekanizma, tüm normal insanların doğumla birlikte getirdikleri bir yapı olmak zorundadır. Buradan hareketle zihnimiz doğuştan boş bir levha olamaz. Başka bir ifadeyle, zihnimiz organize edeceği ham maddeyi dışarıdan alabilir ancak organize eden zihinsel sistemin işleyiş ilkeleri deneyimsel yollardan öğrenilemez.


16. Soru

Kant’a göre bize görünen dünya ve onun nesneleri nasıl karşımıza çıkmak durumundadır?

Cevap

Bizim bilişsel sınırlarımız tarafından şekillenmiş ve sınırlanmış olarak karşımıza çıkmak durumundadır.


17. Soru

Kant’a göre eğer bir nesne bize belli bir nesne olarak görülebilmiş ise bunun nedeni nedir?

Cevap

Bunun nedeni nesnenin bizim sınırlarımıza uygun hale gelmesidir.


18. Soru

Kant’a göre analitik ve sentetik cümleler arasında nasıl bir ayrım vardır?

Cevap

Sentetik cümleler bizim dünyaya ilişkin bilgimizi genişletirler; analitik cümleler ise ya içeriksel olarak boşturlar ya da kavramlar arası ilişkileri ortaya koyarlar. Başla bir deyişle, deneyimsel olarak yeni bilgi taşımazlar.


19. Soru

Platon hangi görüşünden ötürü usçu olarak nitelendirilmektedir?

Cevap

Platon algılar aracılığıyla edinilen doksa’dan (yani kanıdan) ziyade akıl yoluyla ulaşılan episteme’ye (yani tümellerin veya özlerin bilgisine) değer vermiş ve belirtik bir şekilde, usçu olarak nitelendirilebilecek bir görüşü savunmuştur.


20. Soru

Usçuluk akımının hangi çağa ait olduğu kabul edilmektedir?

Cevap

Modern Çağ’a


21. Soru

Yaklaşık 2500 yıl önce yaşamış olan Anaksagoras nous’un nasıl bir tür güç olduğunu düşünmüştü?

Cevap

Nous’un, evrenin başlangıcındaki kaosu düzenleyen ve evrenin düzen içinde bir başlangıç yapmasını sağlayan bir tür güç olduğunu düşünmüştü. Ancak Anaxagoras nous’u, ruhsal veya zihinsel olmaktan ziyade, algılanamayan maddesel bir güç veya ilke olarak tasarlamıştı. Ona göre, görülebilen nesnelerden daha “ince” bir yapıda olan nous, başlangıçtaki işlevine ek olarak, nesnelere girerek onların devinimini veya gelişimini düzenlemekteydi.


22. Soru

A priori bilgi nasıl kazanılır?

Cevap

A priori bilgi evrensel olarak doğrudur ancak tek tek deneyimler yoluyla kazanılmaz.


23. Soru

Gözlemsel bilgilerimiz hangi tür bilgiye girer?

Cevap

A posteriori


24. Soru

Kant aritmetik ve geometrinin sentetik a priori olduğunu nasıl açıklamaktadır?

Cevap

Kant’a göre “2”, “+” ve “3” kavramlarının bir araya getirilmesi ile “5” kavramı eşlenik değildir. Bu fikri daha iyi anlayabilmek için başka bir aritmetik eşitliği göz önüne alalım: 2+3=4+1. Bu eşitlikte “2+3” kavram› “4+1” kavramını içerir mi? Bu sorunun yanıtı “hayır” gibi görünmektedir. “İki artı üç” kavramsal olarak “Dört artı bir”den oldukça farklı bir düşünceyi dile getirir. O hâlde, eğer Kant haklıysa, aritmetik (ve geometrik) önermeler sentetik a prioridir. Benzer şekilde, doğrudan gözlemin ötesine geçmeyi gerektiren “Her doğal olgunun doğal bir nedeni vardır” türü metafizik önermeler de sentetik a priori niteliktedir.


25. Soru

A priori ve a posteriori ayrımı ne ile ilgilidir?

Cevap

Bilginin nasıl elde edildiği ile ilgilidir.


26. Soru

A priori ne demektir?

Cevap

Deneyimi önceleyen anlamına gelmektedir.


27. Soru

Kant’a göre nedensellik nasıl bir kavramdır?

Cevap

Kant’a göre “nedensellik” tek tek deneyimler yoluyla edinilebilecek (başka bir deyişle, a posteriori) bir kavram değildir. “Neden”, sentetik a priori bir kavramdır. Yani, “mavi” gibi öğrenilmiş kavramlardan farklı olarak, sıradan deneyimin olanaklı olmasını sağlayan düzenleyici bir normdur. Başka bir deyişle, biz insanlar dünyayı nedensel bir düzende algılamak zorundayız. Algıladığımız dünya bize nedensel bir yapıda görünür, çünkü nedensellik insan aklının evrensel kategorilerinden biridir.


28. Soru

Usçular açısından deneyimciliğin en büyük eksiği nedir?

Cevap

Algı verilerinin karmaşık dünya bilgisine nasıl dönüştüğünü tatmin edici bir şekilde açıklayamayacak olmasıdır.


29. Soru

Deneyimcilerin algı yoluyla kazanılan bilgilerin oluşumunu açıklamakta başarısız olmasının temel nedeni nedir?

Cevap

Bunun temel nedeni, usçu felsefecilere göre, deneyimcilerin kuram üretirken dikkatlerini çoğunlukla basit algısal verilere odaklamaları ve algısal verileri organize eden yapı ve süreçlere yeteri kadar ilgi göstermemeleridir.


30. Soru

Tüm analitik yargıların ortak ilkesi hangi ilkedir?

Cevap

Çelişme İlkesidir.


31. Soru

Neden tüm analitik yargıların ortak ilkesi çelişme ilkesidir?

Cevap

Çünkü evetleyici analitik bir yargının yüklemi zaten önceden öznenin kavramında düşünüldüğünden ötürü, o özne hakkında çelişmeye düşmeden değinilemez.


32. Soru

Kant’a göre sintetik yargılar kaç sınıfa ayrılır?

Cevap

Deney yargıları, matematik yargıları ve hakiki metafizik yargıları olmak üzere 3 sınıfa ayrılır.


33. Soru

Kant’a göre neden bir cismin yer kaplamasına ilişkin nerme a priori olarak kesin olan bir önermedir ve deney yargısı değildir?

Cevap

Çünkü Kant, deneye yönelmeden önce kavramda yargısının tüm koşullarına sahip olduğunu, bu kavramda çelişme ilkesine göre yüklemi çıkarabileceğini ve bu sayede derhal yargının zorunluluğunun bilincine varabileceğini, bunun da deney ile elde edilemeyeceğini düşünmektedir.


34. Soru

Kant, saf matematiğin deneysel bilgi değil, yalnızca saf a priori bilgi içerdiğini nasıl örneklendirmektedir?

Cevap

“Başlangıçta, 7+5=12 önermesinin çelişme ilkesinde çıkan yedi ve beş kavramlarının toplamı olan, sırf analitik bir önerme olduğu belki düşünülebilir. Ne var ki, dikkatle bakıldığında görülür ki, 7 ve 5’in toplamı kavramı, her iki sayının bir tek sayıya birleştirilmesinden başka bir şey içermemektedir; ikisini kapsayan bu bir tek sayının ise ne olduğu hiç mi hiç düşünülmüyor. On iki kavramı, benim sadece yedi ile beşin birleştirilmesini düşünmemle hiçbir şekilde düşünülmüş olmaz; ve ben böyle bir olanaklı toplam kavramımı istediğim kadar öğelerine ayırayım, yine de onun içinde on ikiyi bulamam...”


35. Soru

Analitik a priori önermeler ve sentetik a posteriori önermeler Hume’un olanaklı olduğunu düşündüğü hangi bilgi tiplerine karşı gelmektedir?

Cevap

Bunlardan birinci tür, mutlak bir şekilde doğru olan önermelerdir ancak bizim gözlemleyebildiğimiz dünyaya ilişkin deneyimsel bilgi vermezler. İkinci tür ise dünyaya dair gözlemsel bilgiler taşırlar; fakat bunlar, doğal olarak, evrensel veya kesin nitelik taşımazlar. Başka bir deyişle, analitik a priori önermeler zorunlu ve “boş” bir tarzda doğruyken, sentetik a posteriori önermelerin bilgisi bizim için her zaman kesinlikten uzaktır.


36. Soru

Kant’a göre a posteriori neden olanaksız bir bileşimdir?

Cevap

Çünkü analitik cümleler doğruluk değerlerinin tikel deneyimlerine bağlı olmaksızın belirlenmektedir. Örneğin, mantıkta kullanılan “boş” ifadelerin doğruluğunun tek tek deneyim parçalarıyla (a posteriori unsurlarla) bir ilgisinin olmadığı bellidir. Yani “analitik” ve “a posteriori ” kavramları anlamlı bir şekilde bir araya gelemezler.


37. Soru

Usçuluğun felsefe literatürüne yaptığı en büyük katkı nedir?

Cevap

Algının, bilgisel statüsü konusunda getirdiği çarpıcı yaklaşımdır.


38. Soru

Descartes’a göre tüm değişimlerin ardında, varlığını kesintisiz olarak sürdüren, belli bir nesnenin yatmakta olduğu bilgisini hangi yolla ediniriz?

Cevap

Akıl yoluyla


39. Soru

Usçulara göre, insan nesnenin algılanabilir bazı nitelikleri kendi üzerine barındırdığı bilgisine nasıl ulaşmaktadır?

Cevap

Bu bilgi insanın doğuştan sahip olduğu bilişsel bir durumdur.


40. Soru

Descartes düşünen bir varlığın var olduğunu nasıl açıklamaktadır?

Cevap

“Diyelim ki, ben bildiğimi sandığım her konuda yanılmaktayım ve yanıltıldığımı düşünmekteyim. Böyle bir durumda, evrende yanıltılan bir şeyin olması gerekmez mi? İşte bu, şüphe duyulamayacak bir gerçektir. Ben düşündüğüm, şüphelendiğim her an zorunlu olarak var olmak durumundayım.” şeklinde açıklamaktadır.


41. Soru

Huma’a göre insan temel olarak kaç tür bilgi sahibi olabilir?

Cevap

Duyu verilerine dayanan deneyimsel ve mantıksal bilgi olmak üzere 2 tür bilgiye


42. Soru

Metafizik fikirler üreten düşünürler, insan aklının neleri anlayabileceğini varsaymıştır?

Cevap

İnsan aklının algılara veya deneyimselliğe dayanmaksızın gerçekliğin yapısına dair önemli keşifler yapabileceğini, örneğin tözsel düzeni anlayabileceğini varsaymıştır.


43. Soru

Kant’a göre metafizik üreten düşünürlerin insan aklının algılara veya deneyimselliğe dayanmaksızın gerçekliğin yapısına dair önemli keşifler yapabileceğini varsaymaları neye yol açmaktadır?

Cevap

Ya insan bilgisine ilişkin şüpheciliğin güç kazanmasına ya da dogmatik düşünce sistemlerinin ortaya çıkmasına yol açmıştır.


44. Soru

Metafiziğin veya genel olarak felsefenin herhangi bir bilgi verme olasılığının olmadığının ortaya çıkmasının sebebi nedir?

Cevap

Felsefe yaparken kullanılan önermelerin ne dünyada gözlemlenebilen olgulara ne de mantıksal bağıntılara karşılık gelmesidir.


45. Soru

Deneyimcilere göre neden felsefenin herhangi bir bilgi verme olasılığı yoktur?

Cevap

Çünkü felsefe yaparken kullanılan önermelerin ne dünyada gözlenebilen olgulara ne de mantıksal bağlantılara karşılık gelmesidir.


46. Soru

Kant’ı deneyimcilerden ayıran en önemli özelliği nedir?

Cevap

Kant bir yandan deneyimciliğin eleştirel bir tarzda gündeme getirdiği bazı önemli konuları ve sonuçları kullanırken, bir yandan da deneyimciliğin eksik bıraktığı veya tam açıklayamadığı bazı felsefi noktaları sistematik ve gerekçelendirilmiş bir şekilde ortaya koymayı ve savunmayı amaçlamaktadır.


47. Soru

Genel olarak Kant’ın felsefesi neyi hedeflemektedir?

Cevap

Deneyimcilikten ve usçuluktan oluşan bir sentezi hedeflemektedir.


48. Soru

Kant’a göre sentetik a priori önermeler, neye ilişkin bilgi taşır?

Cevap

Tikel deneyimlerin içeriğine değil yapısına veya biçimine ilişkin bilgi taşır.


49. Soru

Kant’a göre “sentetik a priori önermeler evrensel ve kesin bir şekilde doğrudur” ifadesindeki evrensel ve kesin kavramları kime göre algılanmaktadır?

Cevap

İnsana göre


50. Soru

Kant’ın metafiziksel bilgiden anladığı nedir?

Cevap

Kant’ın metafiziksel bilgiden anladığı geleneksel metafiziksel bilgiden çok farklı bir şekilde bizden bağımsız tözsel yapıların bilgisi değil, dışarıdan gelen duyusal ham maddeye zihnin şekil verme yollarının evrensel yapısının anlaşılmasıdır.


51. Soru

Kant’ın felsefesine neden eleştirel ya da irdelemesel felsefe adı verilir?

Cevap

Çünkü Kant deneyimcilikten farklı olarak gözlemsel bilginin yapılanma süreçlerine ve bilginin zihinsel koşullarına özel bir önem vermektedir.


52. Soru

Kant’ın Hume’a katıldığı en önemli nokta nedir?

Cevap

“İnsan aklının deneyime hiç başvurmaksızın bazı evrensel veya metafizik doğruları keşfedebileceği” tezinin kabul edilemez bir düşünce olduğudur.


53. Soru

A posteriori bilgi nasıl kazanılır?

Cevap

A posteriori bilginin kazanılması için somut deneyim parçaları gerekir.


54. Soru

Deneyimciler genel olarak dünya bilgimizin nasıl oluştuğunu savunmaktadır?

Cevap

Deneyimciler zihinde duyu verilerinin birikmesi ve aralarında ilintilendirmelerin kurulması sonucu dünya bilgilerimizin oluştuğunu düşünmektedir.


55. Soru

Kant hangi deneyimcinin düşüncelerinden etkilenmiştir?

Cevap

Hume’un


56. Soru

Usçuluk epistemolojik tablonun merkezine neyi yerleştirmiştir?

Cevap

Deneyim parçalarını değil aklı yerleştirmiştir.


57. Soru

Us kelimesi ne anlama gelmektedir?

Cevap

‘Us’ kelimesi, Arapça kökenli bir kelime olan ‘akıl’ın Türkçesidir. Günlük dilde, ‘us’ kökü genellikle ‘uslu’ kelimesinin kullanıldığı bağlamlarda ortaya çıkar.


58. Soru

Kant zihnin geleneksel tasarımı olarak adlandırılan düşünceye nasıl karşı çıkmıştır?

Cevap

Kant’ın önerisi, daha önce denenmemiş bir “düşünsel deney” yapmaktır. Bu deney, aynı Kopernik’in dünya merkezli astronomik sistem yerine güneş merkezli sistem önermesi gibi, nesne merkezli metafizik projeler yerine, öznenin bilişsel rolünü merkeze alan bir kuramı öne sürmektir.


59. Soru

Tanrı tanım gereği nasıl bir varlıktır?

Cevap

Sonsuz olan ve içinde sınırsız özellikler barındıran bir varlıktır; buna karşın insan zihni sınırlıdır.


60. Soru

Descartes’a göre Tanrı ideasının kaynağı nedir?

Cevap

Sonsuz bir varlıktır yani Tanrının kendisidir.


61. Soru

A posteriori ne demektir?

Cevap

Deneyimle gelen anlamına gelmektedir.


62. Soru

Kant’ın devinimsel görüşüne göre “bilen” nasıl bir konumdadır?

Cevap

Etken konumdadır.


63. Soru

Kant geleneksel epistemolojik görüşlerin hangi noktada önemli bir hata yaptığını düşünmüştür?

Cevap

Geleneksel epistemolojik görüşler bilen öznenin edilgen olduğunu savunarak, bu noktada önemli bir hata yaptığını düşünmektedir. Çünkü Kant’a göre, “öznenin zihinselliği” bizim neyi nesne olarak aldığımız ve bildiğimiz konusunda belirleyici rol oynar.


64. Soru

“Düşüniyorum, o halde varım” cümlesinin latince karşılığı nedir?

Cevap

Cogito ergo sum


65. Soru

“Düşünüyorum, o halde varım” sözleriyle tanınan düşünür hangisidir?

Cevap

Descartes


66. Soru

“Düşünüyorum, o halde varım” cümlesindeki gizli özne olan ben ile asıl kastedilen nedir?

Cevap

Burada kastedilen “ben” etten kemikten bir varlık değil, zihinsel boyutta bir var olma durumudur. Başka bir deyişle, kastedilen, zihinsel tözdür. Düşünme işlevi –ki şüphe duyma da buna dâhildir– düşünen bir şeyin olmasını gerektirir.


67. Soru

Descartes’a göre idealarımız hangi yollarla oluşur?

Cevap

Pek çok usçu gibi Descartes da insan zihninin doğum anında belli “içeriğe” sahip olduğunu düşünür. İdealarımızın bazıları algısal yollardan oluşur ancak Descartes’a göre, çok önemli bazı idea türleri deneyim yoluyla edinilemez. Tanrı ideası veya mükemmel bir daire ideası bu türden bir bilişsel durumdur.


68. Soru

Platon nous’u nasıl tanımlar?

Cevap

Platon nous’u “ruhun ölümsüz ve akıl içeren kısmı” olarak tanımlar ve bizim gibi sonlu varlıkların işlevleri arasında “tanrısallığa yakın olan işlev” olarak niteler.


69. Soru

Usçu eğilimi olan düşünürler her zaman bilginin nelerini ayırma eğiliminde olmuşlardır?

Cevap

Bilginin algısal malzemesi ile bilginin norm sunan ve biçimlendiren temel unsurlarını ayırma eğiliminde olmuşlardır.


70. Soru

Kant’a göre bilginin oluşması için ne gereklidir?

Cevap

Kant’ın usçu görüşüne göre, bilginin oluşması için dışarıdan “duyusal malzeme” alınması yetmez. Bu malzemenin kavramsal olarak şekillendirilmesi veya anlamlandırılması gerekir


71. Soru

Huma’a göre algılanabilecek olanlar hangi olgulardır?

Cevap

Yalnızca düzenli bir şekilde tekrarlanan olgulardır. Örneğin; elimi ateşe her uzatmamda yanma hissi duymam.


72. Soru

Kant’ın fikirleri özellikle hangi alanları oldukça fazla etkilemiştir?

Cevap

Etik, metafizik ve epistemoloji


73. Soru

Descartes kaç tip töz tanımlamıştır?

Cevap

Maddesel ve zihinsel olmak üzere iki farklı tip töz tanımlamıştır.


74. Soru

Yalnızca fizik kurallarının egemen olduğu bir evrende doğa, her tür devinimi ve eylemi hangi çerçevede belirler?

Cevap

Fiziksel zorunluluk çerçevesinde


75. Soru

Kant neden Descartes gibi ikicilik yani düalizm ile ilişkilendirilmiştir?

Cevap

Çünkü Kant da hem akılcılığı hem de evrensel ahlaki kuralların varlığını kabul etmektedir. Kant’a göre eğer dünyada sadece fiziksel kuralların varlığı olsaydı, dünyadaki adaletsizlikler veya zalim insanların zulümlerini yalnızca fizyoloji ya da fizik ile açıklamak durumunda kalırdık. Ona göre insan bedeni elbette fiziksel kanunların etkisi altındadır; ancak akıl sahibi bir varlık olan insan, ahlaki olarak seçim yapma ve karar verme kapasitesine de sahiptir.


76. Soru

Usçuluk nedir, açıklayınız?

Cevap

Usçuluğun esas olarak deneyimciliğin karşıtı olduğunu söylemek aslında önemli bir ipucu vermektedir. O yüzden, deneyimcilikten hareketle tanımlarsak, “usçu” olarak bilinen felsefeciler bilgimizin tek kaynağının duyu verileri ve algılar olmadığını düşünürler. Daha açık olarak ifade edildiğinde, güvenilir veya kesin bilginin temelinde insan aklının yattığı veya gerçekliğin kavranmasının ancak akıl yoluyla olabileceği tezini ileri süren akıma usçuluk denir.


77. Soru

Usçuluk epistemolojik tablonun merkezin neyi yerleştirmiştir?

Cevap

Usçuluk epistemolojik tablonun merkezine deneyimi değil aklı yerleştirmiştir.


78. Soru

Nous kavramını tanıtınız ve  pre-sokratik dönemdeki kullanımını irdeleyiniz?

Cevap

Her ne kadar usçuluk akımının Modern Çağ’a ait olduğu kabul edilse de, usçuluğun temelinde yatan bazı düşüncelerin Eski Yunan’a kadar uzandığı kesindir. Bu derin konunun irdelenmesi bu kitabın sınırlarını ve amacını aşmaktadır. Ancak, bir örnek teşkil etmesi açısından, Eski Yunan felsefecilerinin sıkça kullandığı “nous” kavram›na kısaca değineceğiz. ‘Nous’, çağdaş dillere çevrilmesi oldukça zor bir deyimdir. Önerilen bazı çeviriler, “zihin” “kavrama”, “sezgi” ve “akıl” olmuştur. Bu çevirilere bakınca nous’un oldukça “öznel” bir yön içerdiği sanılabilir. Oysa Sokrates öncesi felsefede “nous” kavramının kullanımı pek çok kez “öznel bir zihinsellik” düşüncesinden uzak bir tarzda gerçekleşmiştir. Yaklaşık 2500 yıl önce yaşamış olan Anaksagoras, nous’un, evrenin başlangıcındaki kaosu düzenleyen ve evrenin düzen içinde bir başlangıç yapmasını sağlayan bir tür güç olduğunu düşünmüştü. Ancak Anaxagoras nous’u, ruhsal veya zihinsel olmaktan ziyade, algılanamayan maddesel bir güç veya ilke olarak tasarlamıştı. Ona göre, görülebilen nesnelerden daha “ince” bir yapıda olan nous, başlangıçtaki işlevine ek olarak, nesnelere girerek onların devinimini veya gelişimini düzenlemekteydi. Burada, Anaksagoras’ın temel felsefi amacının, evrenin “akılsal yönü”nü açıkça ifade etmek ve evrendeki değişimlerin olanaklılığını açıklamak oldu¤unu söyleyebiliriz.


79. Soru

Platon ve Aristoteles'in nous kavramına yaklaşımlarını özetleyiniz?

Cevap

Platon algılar aracılığıyla edinilen doksa’dan (yani kanıdan) ziyade akıl yoluyla ulaşılan episteme’ye (yani tümellerin veya özlerin bilgisine) değer vermiş ve, belirtik bir şekilde, usçu olarak nitelendirilebilecek bir görüşü savunmuştur. Platon nous’u “ruhun ölümsüz ve akıl içeren kısmı” olarak tanımlar ve bizim gibi sonlu varlıkların işlevleri arasında “tanrısallığa yakın olan işlev” olarak niteler. Platon’u izleyen Aristoteles, hem sonlu hem de ölümsüz yönleri olduğuna inandığı nous’u bizim anladığımız “akıl” kavramına yakın bir şekilde alır ve bu kavramı “algı”dan ayırır. Aristoteles’e göre, insanlarda bulunan nous’un ölümden sonra da varlığını sürdürebilen kısmı, anlama ve bilme işlevlerini olanaklı kılar ve bizi diğer canlılardan farklı bir konuma getirir.


80. Soru

Descartes'in usçu yaklaşımının genel hatlarını çiziniz?

Cevap

Modern Felsefe’nin kurucusu olan Descartes ayn› zamanda önde gelen usçulardan biridir. Pek çok usçu gibi Descartes da insan zihninin doğum anında belli “içeriğe” sahip olduğunu düşünür. idealarımızın bazıları algısal yollardan oluşur ancak Descartes’a göre, çok önemli bazı idea türleri deneyim yoluyla edinilemez. Tanrı ideası veya mükemmel bir daire ideası bu türden bir bilişsel durumdur.


81. Soru

Descartes hangi ünlü veczi ile tanınmaktadır?

Cevap

Descartes, "düşünüyorum o halde varım" sözleri ile tanınmaktadır.


82. Soru

Descartes'in algının bilgisel statüsü ile ilgili yaklaşımını açıklayınız?

Cevap

Usçuluğun felsefe literatürüne yaptığı en büyük katkı, pek çok yorumcunun da üzerinde uzlaştığı gibi, algının bilgisel statüsü konusunda getirdiği çarpıcı yaklaşımdır. Deneyimcilik karşıtı olarak nitelenebilecek bu epistemolojik yaklaşımı incelemeye Descartes’ın Düşünceler’inin 2. bölümünde yer alan “mum örneği” ile başlayacağız.

Yanmakta olan bir ateşin hemen yanına bir mum koyduğumuzu ve gözlemlemeye başladığımızı düşünelim. Mumun kısa zamanda çok boyutlu bir değişim sürecine girdiğini fark ederiz. Sıcaklığın etkisiyle mumun erimeye başlaması ile birlikte, katı maddenin sahip olduğu silindirik şeklin bozulduğu görülür. Mumun renginde belli bir koyulaşma olur ve burnumuza farklı bir koku gelir. Eğer mumun yanına gidip dokunursak, normal ısıdaki hâline göre daha yumuşak ve yapışkan bir kıvamda olduğunu hissederiz. Algılarımız aracılığıyla nesneden aldığımız bilgi, sürekli bir değişimin olduğu yönündedir. Nesneye ilişkin algılayabildiğimiz her özellik sürekli değişim hâlindeyken, biz yine de belli bir nesneye bakmaya devam ettiğimizi düşünürüz. Bu noktada sorulması gereken soru şudur: “Tüm değişimlere karşın aynı nesneyi algılamakta olduğumuz” bilgisini bize sağlayan kaynağın algılar olması olanaklı mıdır?

Descartes’ın buna yanıtı olumsuzdur. Nesnedeki değişimleri duyular aracılığı ile biliyor olduğumuz doğrudur. Ancak tüm değişimlerin ardında, varlığını kesintisiz olarak sürdüren, belli bir nesnenin yatmakta olduğu bilgisini akıl yoluyla ediniriz. Deneyimci bir düşünürün iddiasının aksine, bu bilgiyi algılar veremez. Başka bir şekilde ifade edersek, “nesnenin, algılanabilir bazı nitelikleri kendi üzerinde barındırdığı” bilgisi (veya tözün var olduğuna ilişkin ideamız) doğuştan sahip olduğumuz bir bilişsel durumdur. Nesnenin, değişimler geçirmesine rağmen aynı nesne olduğu bilgisi gözlemsel deneyimlerimiz aracılığıyla öğrendiğimiz bir şey olamaz. Bu temel metafiziksel bilgi, aklımızın olanakları aracılığıyla ortaya çıkabilecek bir bilgidir.


83. Soru

Immanuel Kant'ın fikirleri hangi alanlarda etkili olmuştur?

Cevap

Immanuel Kant'ın fikirleri, etik, metafizik ve epistemoloji alanlarında etkili olmuştur.


84. Soru

Kant'ın fiziğin ve etiğin alanlarını birbirinden ayırmasının temellerini açıklayınız?

Cevap

Kant’ın bu hamlesinin ardında yatan gerekçeyi anlamak zor değildir. Yalnızca fizik kanunlarının egemen olduğu bir evrende doğa, her tür devinimi ve eylemi fiziksel zorunluluk çerçevesinde belirler. Elimizden bıraktığımız bir elmanın zorunlu olarak yere düşmesi, kalbimizin düzenli bir şekilde kan pompalaması zorunlu devinimlerdir ve istemden bağımsızdır. Fizikselliğin içinde özgür irade olamaz. Ancak eğer varlık alanında fiziksellik dışında hiçbir kanun veya kural yoksa, insanlar da fiziksel veya mekanik nesnelere dönerler. Böyle bir durumda örneğin, dünyadaki adaletsizlikleri veya zalim insanların eylemlerini yalnızca fizik ya da fizyoloji ile açıklamak durumunda kalırız. Ancak böyle bir tabloda sezgilerimize aykırı bir yön olacağı açıktır. Özgür iradenin veya tercihlerin olmadığı yerde, etik (veya ahlaki anlamda doğru ve yanlış), anlamını tümüyle kaybeder. O hâlde, insanın “gerçekliğini” yalnızca fiziksel kanunlara başvurarak açıklayamayız. insan bedeni elbette fiziksel kanunların etkisi altındadır; ancak akıl sahibi bir varlık olan insan, ahlaki olarak seçim yapma ve karar verebilme kapasitesine de sahiptir. Bedenimiz yer çekimi kanunlar›na uymama gibi özgürlüğe sahip olamaz fakat ahlaki yönümüzün açıklaması fiziksel kanunlar yoluyla de¤il “evrensel ahlaki kanunlar” aracılığıyla yapılabilir.


85. Soru

Kant ile David Hume'un deneyimciliği arasındaki ilişkiyi açıklayınız?

Cevap

Kant usçu bir düşünür olsa da, özelikle Hume’un deneyimciliğinden oldukça etkilenmiştir. Kant’ın Hume’a katıldığı en önemli nokta, “insan aklının deneyime hiç başvurmaksızın bazı evrensel veya metafizik doğruları keşfedebileceği” tezinin kabul edilemez bir düşünce olduğudur. Bilindiği gibi, Platon’dan Descartes’a (ve hatta Locke’a) uzanan çizgide metafizik fikirler üreten düşünürler, insan aklının algılara veya deneyimselliğe dayanmaksızın gerçekliğin yapısına dair önemli keşifler yapabileceğini, örneğin tözsel düzeni anlayabileceğini varsaymıştı. Kant’a göre, bu tür çabalar, ya insan bilgisine ilişkin şüpheciliğin güç kazanmasına ya da dogmatik düşünce sistemlerinin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Kant’ın temel amaçlarından biri, bu karamsar tablo karşısında yapıcı bir perspektif sunabilmektir.

 

Hume’a göre biz temel olarak iki tür bilgi sahibi olabiliriz: Duyu verilerine dayanan deneyimsel bilgi ve mantıksal (veya “biçimsel”) bilgi. Eğer bu doğruysa, metafiziğin veya genel olarak felsefenin herhangi bir bilgi verme olasılığının olmadığı ortaya çıkar. Bunun nedeni, felsefe yaparken kullanılan önermelerin ne dünyada gözlemlenebilen olgulara ne de mantıksal bağıntılara karşılık gelmesidir. Kant,
deneyimciliğin bu yönüne karşı çıkar ve felsefenin (veya metafiziğin) olanaklı olduğunu savlar. Bu tavır Kant’ı epistemolojik açıdan deneyimcilerden ayıran en önemli noktadır. Özetle, Kant’ın felsefesinin önemli bir sentezi hedeflediğini söyleyebiliriz. Kant bir yandan deneyimciliğin eleştirel bir tarzda gündeme getirdiği bazı önemli konuları ve sonuçları kullanırken, bir yandan da deneyimciliğin eksik bıraktığı veya tam açıklayamadığı bazı felsefi noktaları sistematik ve gerekçelendirilmiş bir şekilde ortaya koymayı ve savunmayı amaçlamaktadır.


86. Soru

Kopernik'in astronomide geliştirdiği ve daha sonraları Kant'ı de etkileyecek olan yeni yaklaşımı kısaca tanıtınız?

Cevap

Kopernik, gök cisimlerinin gözlemcinin çevresinde döndüğünden yola çıkmak yerine, gözlemcinin kendisini döndürüp güneşi sabit tutmayı denemiş ve daha başarılı bilimsel sonuçlar elde etmiştir.


87. Soru

Kant'ın dönemin geleneksel epistemolojik yaklaşımlarına karşı önerdiği yaklaşımın genel hatlarını çiziniz?

Cevap

Kant’ın önerisi, daha önce denenmemiş bir “düşünsel deney” yapmaktır. Bu deney, aynı Kopernik’in dünya merkezli astronomik sistem yerine güneş merkezli sistemi önermesi gibi, nesne merkezli metafizik projeler yerine, öznenin bilişsel rolünü merkeze alan bir kuram öne sürmektir. Kant’ın devrimsel görüşüne göre, bilen özne edilgen değil etkendir. Başka bir deyişle, “öznenin zihinselliği” bizim neyi nesne olarak aldığımız ve bildiğimiz konusunda belirleyici bir rol oynar. Bu anlamda, geleneksel epistemolojik görüşler önemli bir hata yapmaktadırlar.


88. Soru

Kant'ın Locke epistemolojisine yönelik eleştirisinin asli unsurunu nedir, tanıtınız?

Cevap

Hume’un ve diğer deneyimcilerin haklı olduğu bir nokta, bilginin “malzemesinin” (veya maddesinin) algı verileri yoluyla geldiğidir. Ancak o ham maddeyi işleyecek olan bilişsel mekanizma, ham maddeden ayrı düşünülmesi gereken bir olgudur. Algısal verileri işleyen zihinsel mekanizma, bizim beş duyu aracılığıyla dışarıdan alabileceğimiz bir şey değildir. Bu mekanizma, tüm normal insanların doğumla birlikte getirdikleri bir yapı olmak zorundadır. O hâlde, Kant’a göre, Locke’ın benzetmesi hatalıdır: Zihnimiz doğum anında bir “boş levha” olamaz. Başka bir deyişle, zihnimiz organize edeceği ham maddeyi dışarıdan alabilir ancak organize eden zihinsel sistemin işleyiş ilkeleri deneyimsel yollardan öğrenilemez.


89. Soru

Varlığın veya dünyanın bilgiye bağlı olması mefhumunu açıklayınız?

Cevap

Kant’ın bu önemli fikrini iyi değerlendirebilmek için, nesne kavramı konusunda sahip olduğumuz sağlam alışkanlıklarımızı bir süreliğine bir kenara bırakıp farklı bir perspektiften bakmaya çalışalım. Biz bilişsel açıdan sınırlı varlıklarız. O anlamda, hem duyu organlarımızın hem de aklımızın işlevlerine, türsel kısıtlamalarımız ve sınırlarımız çerçevesinde yaklaşmamız daha doğru olur. Örneğin, eğer beş yerine üç tür duyumuz olsaydı, çevremizdeki nesneler çok daha farklı görünebilirdi. Eğer dokuz duyusu olan canlılar olsaydık, bilgi dünyamız bambaşka olurdu ve nesneler de nitelik açısından tahminen bize daha “zengin” görünürdü. Fakat ilginç bir şekilde, biz genellikle sınırlı bilişsellikte oduğumuzu gözden kaçırmaya ve algısallığımızı mutlak bir durum gibi almaya eğilimliyizdir. “Nesne” biz insanlara nas›l görünüyorsa, aslında da öyledir türünden bir varsayımla dünyaya yaklaşırız. Ancak bir yandan da, gece görüş yeteneğimizin ve işitsel kapasitelerimizin memeli hayvanlar arasında bile “en üstün düzeyde” olmadığını gayet iyi biliriz. Bu durum, hem epistemolojik hem de ontolojik açıdan kritik bir noktaya işaret etmektedir. Eğer konu üzerinde tutarlı olmaya çalışırsak ve (Kantçı açıdan) biraz derin düşünürsek, alışılmış düşüncelerle çelişen şöyle bir sonuca varabiliriz: Sınırlanmış olan yalnızca bilgimiz değil, aynı zamanda bize nesne olarak görünen şeylerdir


90. Soru

Kant'a göre bizim sınırlanmış varlıklar olmamızın bilgi alanı dışında ne gibi sonuçları vardır?

Cevap

Kant’ın görüşüne göre, bizim sınırlanmış varlıklar olmamız yalnızca bilgi konusunda değil varlık konusunda da önemli sonuçları olan bir olgudur. Kant’a göre, bize görünen dünya ve onun nesneleri bizim bilişsel sınırlarımız tarafından şekillenmiş ve sınırlanmış olarak karşımıza çıkmak durumundadır. Ancak Kant açısından bunun öznel veya kişinin şartlarına bağlı bir durum olmadığını belirtmemiz gerekiyor. Kant’ın kastettiği, sonlu ve sınırlı her varlık türünün “nesne” olarak aldığı şeylerin o türün zihinsel özellikleri tarafından belirlenmek durumunda olduğudur. Elbette bizim bir tür olarak nesneyi bilişsel yollardan sınırlandırıyor ve belirliyor olmamız, o nesneyi yaratıyor olduğumuz anlamına gelmez. Kant’ın söylediği şöyle anlaşılabilir: Eğer hepimiz bebeklikten itibaren ve sürekli olarak pembe gözlükler takıyor olsaydık, dünyanın bize görünen nesneleri o yolla bilgisel açıdan “sınırlanmış” ve “belirlenmiş” olurdu; ancak gözlük takma işlevinin nesneleri öznel bir şekilde “yarattığını” iddia etmezdik. Kant’ın da kastettiği, aslında varlık alanının kendisi olarak (veya “kendi içinde”) var olduğu, ancak bizim onu “olduğu gibi” anlayamayacağımızdır. Kant’ın “Kopernik Devrimi”ni şimdi daha iyi açıklayabiliriz. Kant’a göre bizim zihnimizi nesnelere uydurarak algıladığımız ve anladığımz fikri son derece yanıltıcıdır. Tam tersine, eğer bir nesne bize belli bir nesne olarak görünebilmişse, bunun nedeni nesnenin bizim sınırlarımıza uygun hâle gelmesidir. Bir nesne, diyelim, bana “ağaç” olarak görünürken başka bir varlığa –ki bu mutlaka dünya üzerinde yaşayan bir varlık olmayabilir– çok daha farklı bir şekilde görünebilir.


91. Soru

Analitik-sentetik ayrımı nedir?

Cevap

Analitik-sentetik ayrımı, cümle yapısı ile ilgilidir. Analitik cümleler dünyaya ilişkin yeni gözlemsel bilgi içermezken, sentetik cümleler yüklemleri öznede içerilen bilgilerin ötesine geçen cümlelerdir.


92. Soru

A priori ve a posteriori bilgiler nelerdir, aralarında ne gibi farklar vardır, açıklayınız?

Cevap

a priori ve a posteriori ayrımı bilginin edinilme tarzına ilişkindir. A priori bilgi evrensel olarak doğrudur ancak tek tek deneyimler yoluyla kazanılamaz. Buna karşın, a posteriori bilginin kazanılması için somut deneyim parçaları gerekir. Gözlemsel bilgilerimizin tümü a posteriori ’dir. “Bu bir erik ağacıdır” önermesinin doğruluğunu saptayabilmem için gözlem yapmam gerekir. Peki 2+3=5 önermesi için ne diyebiliriz? Matematiğe ait önermeler nasıl doğru statüsü kazanır? Biz o tür önermelerin doğruluğunu gözlem yoluyla mı saptarız? Eğer bir kişi 2+3’ün toplamının 5 ettiğini göstermek için, önce elmaları sonra da (emin olmak için) armutları masa üzerinde yan yana koymak ve nesnelerin toplamına “bakmak” gibi bir yönteme başvurursa, bu tür bir kanıt yöntemi bize çocukça ve gülünç gelecektir. Neden? Çünkü aritmetiksel bilginin doğruluğunun belirlenmesinin tek tek deneyimle ilgisinin olmadığı ve matematiksel gerçekliğin farklı bir yapı içerdiği yönünde güçlü bir sezgimiz vardır. Benzer şeyler “Bir noktadan birbirine dik en fazla üç doğru çizilebilir” ve “Her fiziksel olayın bir sebebi vardır” türü önermeler için de geçerlidir. Bu çeşit bilgiler için de a priori nitelemesi kullanılabilir.


93. Soru

Kant hangi önermeleri sentetik apriori olarak kabul etmektedir.

Cevap

Kant’ın şaşırtıcı iddiası aritmetik ve geometrinin sentetik a priori olduğudur. Bu şaşırtıcıdır çünkü pek çok kişi normalde aritmetik ve geometrinin analitik a priori olacağını düşünmeye eğilimlidir. Örneğin, “2+3=5” önermesinin analitik olduğuna inanmamızın esas bir nedeni “5” kavramının “2+3” kavramı tarafından içerildiğini düşünmemizdir. Ayrıca eğer “2+3=5” sentetik ise, bu durum “2+3”ün “5” kavramını içermediğini gösterir. Ancak bu nasıl olanaklıdır?


Kant’a göre “2”, “+” ve “3” kavramlarının bir araya getirilmesi ile “5” kavramı eşlenik değildir. Bu fikri daha iyi anlayabilmek için başka bir aritmetik eşitliği göz önüne alalım: 2+3=4+1. Bu eşitlikte “2+3” kavram› “4+1” kavramını içerir mi? Bu sorunun yanıt “hayır” gibi görünmektedir. “iki artı üç” kavramsal olarak “Dört artı bir”den oldukça farklı bir düşünceyi dile getirir. O hâlde, eğer Kant haklıysa, aritmetik (ve geometrik) önermeler sentetik a prioridir. Benzer şekilde, doğrudan gözlemin ötesine geçmeyi gerektiren “Her doğal olgunun doğal bir nedeni vardır” türü metafizik önermeler de sentetik a priori niteliktedir.


94. Soru

Kant'ın sentetik apriori önermelere ilişkin görüşlerini kısaca açıklayınız?

Cevap

Kant’ın görüşüne göre, sentetik a priori önermeler hem boş bir mantıksal yargıdan ibaret değildir hem de evrensel ve kesin bir şekilde doğrudur. Ancak buradaki “evrensel” ve “kesin” kavramlarının insana göre olduğunu vurgulamalıyız. Farklı varlık türlerinin sentetik a priori önermeleri tahminen farklı metafizik ilkeler içerecektir. Bu anlamda sentetik a priori her bilişsel varlık türü için farklı biçimlerde ortaya çıkacaktır. Bizim sentetik a priori önermelerimiz veya ilkelerimiz bizim algıladığımız dünyayı ve bizim bilişsel normlarımızı belirler.


95. Soru

Usçuluk ve Deneyimcilik tartışmasını kısaca tanıtınız?

Cevap

Usçular bilgimizin biricik kaynağının algılar olamayacağını savlarlar. Daha açık olarak, bilginin olanaklı olabilmesinin temel koşulunun aklın doğuştan getirdiği belli kapasiteler veya kavramların varlığı olduğunu öne sürerler. Yukarıda da açıkladığımız gibi, önemli bir anlamda, her kavram “düzenleyici” ve “şekillendirici” bir işleve sahiptir. Ancak usçulara göre; her kavram veya kategori aynı nitelikte değildir. Usçular açısından, deneyimciliğin en büyük eksikliği algı verilerinin karmaşık dünya bilgisine nasıl dönüştüğünü tatmin edici bir şekilde açıklayamayacak olmasıdır. Hume gibi deneyimciler doğal olarak bu fikre karşı çıkacak ve Kant gibi metafizikçilerin gerekçelendirilmesi olanaksız tasarımlar icat ettiğini söyleyecektir.


Bilginin kaynaklarına ve yapısına ilişkin bu tartışma günümüzde de türlü biçimlerde sürmektedir. Deneyimci düflünürler sürekli olarak bilginin temeline algı verilerini veya deneyimi yerleştirirken, usçular bu felsefi tablonun yetersizliklerine işaret etmektedirler. O yüzden, bu epistemolojik tartışmanın felsefe tarihinin tozlu arşivinde kaldığını düşünmek hata olur.


Yukarı Git

Sosyal Medya'da Paylaş

Facebook Twitter Google Pinterest Whatsapp Email