Sağlıklı Yaşam Dersi 6. Ünite Sorularla Öğrenelim

Dünya Sağlık Örgütüne göre mental sağlık bireyin sahip olduğu yetenekleri kullanabilmesini, yaşamdaki olağan stres verici olaylarla başedebilmesini, üretken ve verimli çalışabilmesini, içinde yaşadığı topluma katkı sağlayabilmesini içeren bir iyi olma hâlidir.

Psikoloji terimi, kök itibarıyla Yunanca zihin (psukhe´, psyche) ile bilgi/bilim (logos) kelimelerinin birleşiminden oluşmaktadır. Psikoloji, canlıların ve insanın duygu, düşünce ve davranışlarını incelemektedir. Diğer bir deyişle psikoloji, insanın düşünsel ve duygusal yapısını ve bu yapının dışa yansıyan yanını, yani davranışlarını inceleyen bilim dalıdır. Bu nedenle Davranış Bilimi olarak tanımlanmaktadır. Psikolojinin içeriğinde; algılama, düşünme, güdü, duygu, duygudurum, tutum, davranış, öğrenme, zekâ ve yetenek gibi konular yer almaktadır.

Psikiyatri nedir?

Psikiyatri mental (zihin) sağlığı ve hastalıklarıyla uğraşan tıp bilimidir.

Psikologlar, 4 yıllık Psikoloji bölümlerinden mezun olan kişilerdir ve ilaç yazma yetkileri yoktur.

Psikiyatristler tıp fakültesi mezunu hekimlerin, Tıpta Uzmanlık Sınavı’na girerek üniversitelerin veya Eğitim Araşırma Hastanelerinin beş yıllık Psikiyatri Anabilim Dalı/Kliniğinden, “Psikiyatri Uzman Hekimi” olarak mezunlarıdır. Psikiyatri Tanı ve Tedavi kılavuzlarına göre tanı koyan, tedavi yöntemleri uygulayan, ilaç yazan hekimlerdir.

“Ruh sağlığının güçlendirilmesi” ile “psikiyatrik hastalıklardan korunma” kavramları arasında, örtüşen yanlar olduğu gibi farklılıklar da vardır. Korunmada, hastalıklara yakalanmama veya etkisini azaltma üzerinde durulurken; ruh sağlığının güçlendirilmesinde, sağlık ve iyilik hâli temel alınmaktadır. Ruh sağlığının güçlendirilmesinde, sağlığın ayrılmaz bir parçası olan ruh sağlığının iyileştirilmesi, geliştirilmesi ve önemsenmesine odaklanılmaktadır.

Dünya Sağlık Örgütü yaşam kalitesini, “kişinin kendi amaçlarına, beklentilerine, standartlarına ve çıkarlarına göre bir kültür ve değer sisteminde kendi yaşamını algılaması” olarak tanımlamıştır.

Pozitif ruh sağlığı nedir?

Pozitif ruh sağlığı, bireylerin, grupların ve kurumların uygun bir şekilde işlev görmesine yardımcı olan ve onların gelişmelerine katkı sağlayan durumlar olarak tanımlanmıştır.

Olumlu psikolojik sağlığın boyutları hangi temel başlıklar altında açıklanmaktadır?

Olumlu psikolojik sağlık boyutları içerisinde yer alan "Özerklik" başlığını açıklayınız.

Özerklik, duygu, düşünce ve beklentilerine göre kendi yaşamını ve geleceğini, kendisinin belirleyebilmesidir.

Kişinin, gündelik hayatta karşılaştığı olaylarla ilgili olarak, engelleyemediği, nedeni bilinmeyen, belirsiz, içten gelen, korku, kaygı, sıkıntı ile yaşanan bir bunaltı duygusu ve aşırı endişelenmesidir. Kaygı bozuklukları bir çesit alarm duygusudur. Tehlikelere ya da tehlike beklentilerine karşı ortaya çıkan bir durumdur.

Korku, bir insanın herhangi bir nesneye, duruma, işleve, olaya karşı güçsüzlüğünde hissettiği ve kontrolü elinde tutamadığı panik duygusu, yoğun anksiyetedir. Korku, normal bir duygu olup, bilinçli ve bir anlamda olması gereken ya da hissedildiğinde kabul edilmesi gereken; olağan bir kavramdır. Anksiyete de olduğu gibi bedenin bir tür alarm sistemidir ve tehlikelere karşı koyabilmeyi, korunmayı sağlar.

Fobi patolojik korkulara verilen isimdir. Fobi, kaçış olgusuyla birlikte yoğun ve akıl dışı bir korkudur. Tehlikeli olmayan durumlar için korku söz konusudur. Heyecan derecesindedirler, yaşam kalitesini düşürebilirler, rahatsızlık verirler ve günlük yaşamı, aktiviteleri engellerler. Fobiler, denetlenemez ve panik oluşturabilirler. Fobiler, profesyonel yardım gerektiren bir hastalık durumu olarak kabul edilir. Üç grup fobik bozukluk vardır: Agorafobi, sosyal fobi ve özgül fobiler.

Agorafobi, yalnız başına kalmaktan, yalnız sokağa çıkmaktan, kalabalık yerlere girmekten korkma ve kaçınma davranışıdır.

Sosyal fobi veya sosyal bunaltı bozukluğu, toplum içinde konuşurken, performans sergilerken ya da başkalarının olduğu yerde herhangi bir eylem yaparken kızarma, terleme, ellerin titremesi, kendini küçük düşürecek yanlış bir şey yapma korkusu olarak tanımlanır. Erken yaşlarda başlayan, en sık görülen, diğer bazı psikolojik rahatsızlıkların da eşlik edebildiği bir kaygı bozukluğudur.

Panik bozukluk beklenmedik anda tekrarlayan panik atakların olmasıdır. Fiziksel belirtileri arasında nefes almada güçlük, sık soluk alıp verme, göğüs ağrısı, kalpte çarpıntı, baş dönmesi, terleme, titreme, sıcak basması, yutkunamama, bulantı, elde ve kolda uyuşmalar ile güçsüzlük, çıldırma, yoğun endişe ve ölüm korkusu yer almaktadır.

Travma sonrası stres bozukluğu, stresli kişiyi aşırı korkutan ve bunlar karşısında çaresiz bırakan bir olayla deprem, savaş, terörist saldırı, tecavüz, büyük yangın, trafik kazası gibi karşılaştıktan sonra ortaya çıkan; travmatik olayın, düşlerde ve düşüncede tekrar tekrar yaşanması, bu nedenlerle travmayı hatırlatan olaylardan ya da durumlardan kaçınma, duygusal tepkisizlik, aşırı uyarılmışlık hâli, tetikte olma, irkilme ile giden bir klinik tablodur.

Disosyatif bozukluklarda, kişinin belleğindeki bozukluklar ile kimlik duygusundaki bozukluklar yer almaktadır.

• Disosyatif amnezide (unutma): Genellikle stres verici, travmatik bir olaydan sonra aniden bireyin, kişisel bilgilerini unutması söz konusudur. Bu durum organik bozukluğa bağlı değildir. Bozukluğun düzeyi, klasik unutkanlıkla açıklanamayacak kadar büyüktür ve bunu yaratan bir olay söz konusudur. Bilgi tamamen kaybolmaz ancak süreç boyunca hatırlanamaz.
• Disosyatif füg: Temel özellik, yeni bir kimlik takınma ve kişinin önceki kimliğini anımsamada bir yetersizlikle birlikte evden ya da alışılagelmiş iş yöresinden uzakta bir yere ani, beklenmedik bir yolculuktur. Kişi, sadece bellek kaybı yaşamaz. Aynı zamanda aniden evinden, işinden ve sosyal çevresinden uzaklaşarak yeni bir kimlik benimser.
• Disosyatif Kimlik Bozukluğu (Çoklu Kimlik) ise aynı kişide, birbirinin yerini alabilen kimlikler vardır. Bu kimlikler yineleyici biçimde denetimi ele alırlar ve algıladıkları kendilik kavramı doğrultusunda davranırlar.

Manik-Depresif (Bipolar: iki kutuplu) Bozukluk; mani ve depresyon olmak üzere psikolojik olarak iki kutup arasında gidip gelmedir. Manik dönem; bir tarafında sebepsiz aşırı neşe, taşkınlık, aşırı hareketlilik, coşku, enerji hâli, aşırı konuşma, öz güvende aşırı artış görülür. Bunlara ek olarak dikkatini bir yere yoğunlaştıramama, uyumama ve umursamamazlık ortaya çıkar. Sonra, birdenbire, bu yükseklerde uçan duygudurumu âdeta karanlığa gömülür. Bir öncekine tamamen zıt olan bu durumda üzüntü, durduk yere ağlama krizeri, değersizlik hissi, enerji kaybı, haz kaybı ve uyku problemleri söz konusudur.

Kişinin, gerçekle gerçek olmayan arasındaki farkı ayırt edememesi, etmesini zorlaştıran; normal düşünce ve duygularını kontrol etmesini, normal olarak davranmasını önleyen zorlayıcı bir hastalıktır. Sanrıları ve varsanıları vardır. Sanrı, doğru olmadığı açık delillerle bilinen düşüncelerin, kişi tarafından doğru olarak kabul edilmesidir. Kişinin, manyetik dalgalar aracılığı ile başkalarının, onun davranışlarını kontrol ettiğine inanma, TV’deki bir kişinin ona özel mesajlar gönderdiğini ifade etme gibi durumlardır. Varsanı ise var olmayan sesleri duyma, kokuları hissetme, gerçekte orada olmayan nesneleri veya kişileri görme gibi çevrede olmayan durumları var olarak ifade etmesidir.

A Kümesi: Paranoid Kişilik Bozukluğu, Şizoid Kişilik Bozukluğu ve Şizotipal Kişilik Bozukluğu

B Kümesi: Antisosyal Kişilik Bozukluğu, Sınırda (Borderline) Kişilik Bozukluğu, Histrionik Kişilik Bozukluğu veNarsisistik Kişilik Bozukluğu

C Kümesi: Çekingen Kişilik Bozukluğu, Bağımlı Kişilik Bozukluğu, Obsesif Kompülsif Kişilik Bozukluğu ve Pasif Agresif Kişilik Bozukluğu

Çocuk Ruh Sağlığı, Çocuk Psikolojsi ve Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi, 0-18 yaş aralığında bulunan bireyin sahip olduğu yetenekleri kullanabilmesini, yaşamdaki güçlüklerle başedebilmesini, üretken ve verimli olabilmesini, ait olduğu gelişimsel döneme uygun bilişsel (zekâ, algılama, hafıza/bellek, dikkat, kavrama, problem çözme, yorumlama yetisi), duygusal ve davranışsal özellikler gösterebilmesini, bunlar bozulduğunda da erken dönemde tanınıp tedavi edilmesini, ardından sosyal ve tıbbi uyumunun sağlanmasını hedeflemek için çaba gösterirler.

Çocuklarda ve ergenlerde psikolojik açıdan sağlık göstergeleri nelerdir?

• Psikolojik gelişim sürecini devam ettirebilmesi
• Yaşına ve gelişimine uygun davranışlar göstermesi
• Yaş ve seviyesine uygun oyun oynama becerisi göstermesi
• Yaş ve seviyesine uygun bilişsel öğrenme ve beceri geliştirebilmesi
• Doğru ve yanlış hissinin gelişmesi ve onları ayırt edebilmesi
• Kendine ve başkasına zarar vermeden, yalnız kalabilme becerisi göstermesi
• Kişisel ilişkiler kurabilme ve geliştirebilmesi, arkadaşlıklar edinebilmesi
• Diğerlerinin farkında olması ve onları empatik olarak anlayabilmesi
• Problemleri, aksaklıkları ve olumsuzlukları fark edebilmesi, çözmeye çalışması, çözmesi ve onlardan bir şeyler öğrenmesi

Çocukların ergenlik (adolesan) dönemine girmeleri, hormonal faktörlerin etkisi altında gerçekleşir. Bu nedenle ergenlik adı verilen, birey olma mücadelesi ve kimlik kazanma olgusu nedeniyle hem ebeveynleri ile psikolojik bir mücadele söz konusu olmakta hem de karşı cinse karşı ilgi duyma, kendini beğenme, büyüdüğünü ispat etme gibi psikolojik davranış şekilleri görülmektedir.

Çocuk ve ergenlerdeki depresif belirtiler nelerdir?

Depresif belirtiler, ergenlerde ve kızlarda daha fazla görülür. Can sıkıntısı, zevk almama, bunalma, huzursuzluk, arkadaşları ile iletişimlerinin kopması, içe kapanma, okul başarısında düşme, dikkati toparlamada zorluk, hareketlerde yavaşlama, aşırı yeme ve uyuma, yalnızlık, sevilmediğini düşünme gibi belirtiler söz konusudur. Hatta erişkinlerdeki gibi majör (derin) depresyon gelişebilir. Kendine zarar verme davranışları, hatta intihar düşünceleri ve girişimleri görülebilir.

Karşıt Olma-Karşı Gelme Bozukluğu, ergenlikte kızlarda ve erkeklerde eşit oranda görülen, kronik ve kalıcı bir bozukluktur. Ebeveynler ve çocuk/ ergen arasında adı konulmamış çatışma söz konusudur. Ebeveynler; sıklıkla yetersiz, etkin olmayan, tutarsız ve farklı disiplin yöntemleri uygularlar. Çocuklar da bunlara karşı çıkar ve karşı gelirler. Çocuklar, bunu agresif ve dürtüsel davranışlarla, tartışmalarla gösterirler. Ebeveynler de agresif ve dürtüsel davranış gösterirlerse, süreç kısır döngüye girer. Her iki taraf da çözümsüz yola doğru sürüklendiğini hisseder ve bu çaresizlik, olayı derinleştirir. Aile bireylerinin evlilik, iş, sağlık ve kişisel sorunları, ebevenylerin bu davranışlarının daha sert olmasına ve çocuğunun da bu süreçten daha fazla etkilenmesine neden olur.

Çocuğun bakımı ile ilgili kişiler tarafından yapılan çocuk istismarı nelerdir?

1. Fiziksel istismar

2. Cinsel istismar

3. Duygusal (Emosyonel) istismar

4. İhmal

Psikolojik şiddet azarlama, alaya alma, küfürlü konuşma, hakaret, incitici söz, tehdit, gözdağı, kabadayılık, küçük düşürücü veya aşağılayıcı söz söyleme gibi her türlü duygusal ve fiziksel olmayan şiddeti kapsamaktadır. Tanımlanmasındaki ve gözlenmesindeki zorluk nedeniyle psikolojik şiddetin boyutu kestirilemez.

İntihar, bütün dünyada önemli halk sağlığı sorunları arasındadır. İntihar girişimi; biyolojik, genetik, psikolojik, sosyolojik ve çevresel faktörler sonucu ortaya çıkmaktadır.