Aile İçi Uyumlu Etkileşim Dersi 4. Ünite Özet

Giriş

Aile, yaşayan bir organizma olarak düşünülebilir. Nasıl ki bir kişinin bir organı hasta olduğunda bundan bütün vücudu etkilenir ve işlev kaybı yaşanır ise, benzer şekilde ailede de, aile üyelerinden birinde yaşanan bedensel veya psikolojik bir sorun veya onu etkileyen bir stres etkeni, aile üyelerinin, böylece ailenin psikolojisini, yapısını ve işleyişini etkileyecektir.

Olası olumsuz durumlarla baş edilebilmede üç ana bileşen yer almaktadır. Bunlar;

1. Stresin kaynağı,
2. Stresin sonucu
3. Bunlara aracılık eden faktörlerdir.

Aile İçi Stresin Temel Parçaları

Aile, aralarında kan bağı ve yasal bağlar olan kişilerin oluşturduğu birim olarak tanımlanmakla birlikte; bunun ötesinde aile, birbirleriyle etkileşim içinde olan kişiliklerin oluşturduğu bir birimdir. Etkileşimli kişilikler birimi olması, ailenin yaşayan, değişen, büyüyen bir yapıya sahip olduğunu göstermektedir. Yani aile “süper-kişilik” olarak adlandırılabilir.

Stres, vücudun içten ve dıştan gelen uyaranlara karşı verdiği otomatik tepki olarak tanımlanmaktadır. Olası dışsal uyaranlar, okul değişikliği, sevilen birinin kaybı, anne-baba arasında yaşanan olumsuz ilişkiler ya da yeni bir eve taşınmak olabilir. İçsel uyaranlar ise, kişinin kendisinde yaşadığı fiziksel ve/veya psikolojik problemlerdir. Stres altındayken birey değişimi tehdit olarak algılamakta ve bu durum stres hormonlarının salgılanmasına neden olmaktadır. Bu noktada vücut üç aşamadan geçmektedir:

1. Alarm
2. Direnç
3. Tükenme

Aile stresi, ailenin değişim sürecini temsil etmektedir. Bunu çorba yapmaya benzetebiliriz. Çorba yaparken birçok malzemeyi bir araya getiririz ki, bu girdidir. Onları yıkayıp, temizleyip, tencereye koyar ve ateşi açarız. Tüm malzemeler pişmeye başlar. Bu da değişimin olduğu aşamadır. Sonra da yemek hazır hale gelir ki, bu da çıktıdır. Aileler ile çalışılırken, çocuklar ve ebeveynler farklı gelişim dönemlerinde oldukları için farklı yaklaşımlarla çalışılması gerekmektedir. Dolayısıyla aileler ile çalışılırken, çocuklar ve ebeveynler farklı gelişim dönemlerinde oldukları için farklı yaklaşımlarla çalışılması gerekmektedir.

Stres yaratıcılar (stressors), krizi başlatan olaylardır. Stres başlatıcı olaylar, aile sistemi içinde değişimi başlatan ya da başlatma potansiyeli olan durumlardır. Stres yaratıcılar, kaynağına (içten mi dıştan mı), tipine (gelişimsel mi ortamsal mı; beklendik mi beklenmedik mi; belirsiz mi net mi), süresine (kronik mi akut mu) ve miktarına (birikimli mi tek tek mi) göre değişim göstermektedir. Dolayısıyla yaşamdaki olumlu ya da olumsuz deneyimler şeklinde gerçekleşen yaşam olayları ve kişilerarası ilişkiler ya da aile hayatını olumsuz yönde etkileyebilecek günlük problemler, olası stres yaratıcılar olarak karşımıza çıkmaktadır.

Yığılma (pile-up), stres olaylarının birikimidir. Stres yığılması, var olan olumsuz durumlar henüz çözüme ulaşamadan, sisteme yeni stres yaratıcıların girmesi şeklinde kavramsallaştırılmaktadır.

Gerginlik (strain), ailede biriken talepler ile bu taleplere cevap verecek kaynaklar arasında bir uyumsuzluk olması durumda yaşanan duygu durumudur.

Aile sağlamlığı (family hardiness), aile yaşamındaki zorluklarla baş etmede sahip olunan aile içi güç ve dayanıklılık olarak tanımlanmaktadır. Aile direnci (family resilience) ise, ailenin yaşam dönemlerindeki stres ya da sıkıntıları başarılı bir şekilde atlatarak devamlılığını sağlayabilmesidir.

Aile Stres Kuramı: Aile İçi Stresi Modellerle Açıklama

ABC-X Modeli : Aile stres kuramının babası olarak kabul edilen Reuben Hill, bir ailenin stres döneminden geçtiğinde nelerle karşılaşacağını ve hangi faktörlerin ailenin vereceği tepkileri azaltabileceği veya çoğaltabileceğini açıklamak için sistematik bir model öneren ilk kişidir. Modelde kriz (X faktörü), çeşitli inişçıkışların olduğu bir durum olarak tanımlanmaktadır.

Stres yaratıcılar, aile sisteminde değişiklik meydana getiren, büyük yaşam olayları olarak tanımlanmaktadır. Stres, olayın kendisinin doğasında var olan değil, ailenin o olayla baş edememesi sonucu olarak, stres yaratıcı olarak görülmektedir.

Ailenin kriz ile baş edebilmesi yönünde sahip olduğu kaynaklar, yani modeldeki B faktörü, dört temel nokta çerçevesinde toplanmaktadır. Bunlar:

1. Aile üyelerinin kişisel kaynakları,
2. Aile sisteminin iç kaynakları,
3. Sosyal destek
4. Baş etme.

Algılama ise gerek beklendik gerekse beklenmedik olayların aile içerisinde kriz yaratıp-yaratmayacağını belirleyen en önemli faktör, ailenin o olaya verdiği anlam yani olayı algılama biçimidir.

İkili ABC-X Model: Hill’in ABC-X modeli, strese uyumu kısa zaman diliminde açıklamasından dolayı eleştirilmiştir. Bu noktada, McCubin ve Patterson, savaşta kocalarını ya da babalarını kaybedenlerle yapılan boylamsal çalışmalardan yola çıkarak, ailelerin tepkilerinin zaman içindeki değişimlerini belirleyebilmek için, ABCX modelini, ikili ABCX modeli olarak geliştirmiştir. Model, ailelerin kriz sonrası uyum ve adaptasyonuna vurgu yapmaktadır. Kriz sonrası elementler;

• Biriken talepler
• Mevcut ve yeni kaynaklar
• Krizin algılanmasıdır.

İkili ABCX Modeli, hasta / engelli çocukların ailelerine (kanser, sağırlık, epilepsi/astım, otizm, zihinsel engel), hasta / engelli yetişkin ailelerine, boşanma ve yeniden evlenme durumlarındaki ailelere, asker ailelerine, kırsal bölgelerde yaşayan ailelere uyarlanabilmektedir.

“Çok Kişilikli” Bir Yaşam: Aile-Vaka Çalışması

Hale ve Hasan Alkan, 4 yaşındaki kızları Nazlı ile birlikte küçük bir şehirde yaşamaktadırlar. Hem Hale (yaş 38) ve hem de Hasan (40 yaş) çalışmakta ve gelirleri ortalama düzeydir. 15 yıldır kardeşi ile ortak, mutfak üreticisi olarak çalışan Hasan 5 ay önce kardeşi ile ciddi problemler yaşamış ve işten ayrılmıştır. Şu an sadece işsizlik aylığı almaktadır. Hale ise bir okulda öğretmendir; ayrıca şu anda özel eğitim alanında yüksek lisans yapmaktadır. Hem Hale’nin hem de Hasan’ın babaları 50 yaşlarında kalp krizinden geçirerek ölmüşler. Bu durum her ikisinin de genetik olarak kalp hastalıklarına yatkın olduklarının bir göstergesi. Ancak Hasan bu durumu göz ardı etmekte ve günde yaklaşık 1.5 paket sigara içmekte. Ayrıca hiçbir şekilde spor yapmayan Hasan, boğazına da çok düşkün. Oldukça fazla ve sağlıksız beslenmekte. Ek olarak, belinde bir problemi var ve önümüzdeki 3 hafta içinde ameliyat olacak. Hale, kocasının sigara içmesi ve alkole olan düşkünlüğünden endişe duymakta. Hasan her gün 3 ile 6 arası bira içiyor. Bu durumu defalarca konuşmalarına rağmen, Hasan alkol ile problemi olduğunu kabul etmiyor. En önemli savunusu da, kardeşinden daha az içtiği şeklinde. Alkan ailesini aile içi stres ve bununla başa çıkma yolları açısından irdeleyelim.

Stres Yaratıcılar: Birincil stres verici durum, Hasan’ın ani ve beklenmedik iş kaybı. Buna ek olarak Hasan, onu bırakan kardeşinden dolayı ihanet edilmiş duygusu hissetmekte. Öngörülemeyen işsizlik, aileye psikolojik ya da finansal açıdan hazırlık için hiçbir imkânı olmayan bir dizi stres etkeni getirmektedir. Aileler, yalnızca işsizliğin stresiyle değil, aynı zamanda aile hayatının tüm alanlarında birikmiş olan problemlerle de baş etmek durumunda kalırlar. İşsizlik, güç, mali kaynaklar ve ebeveyn otoritesi açısından, ailede dengesizlik ve kaotik aile işleviyle ilişkili olabilir.

Kaynaklar: Hasan, ailenin ekmek parasını kazanan kişisi. Çok büyük tasarrufları olmamasına rağmen, Alkan ailesinin borcu olmadığından, Hale’nin geliri ve Hasan’ın işsizlik maaşı ile geçinebiliyorlar. Ancak Hasan’ın işsizlik maaşı alma süresi bitmeden Hasan iş bulamaz ise, aile yaşamında önemli değişiklikler yapılması gerekecek görünüyor.

Algılama ve Değerlendirme: Hem Hale hem de Hasan durumu stresli olarak algılıyorlar. Hasan’ın yaşamında çok fazla değişim oldu ve bu yaşananlardan hoşlanmadığını açıkça ifade etmekte. Ancak Hande’nin babası ile yaşıyor olması, hem onun daha istediği bir ortamda olması hem de az da olsa gider açısından daha az para harcanması anlamına gelmekte. Böylece Nazlı’nın giderleri için kaynak yaratılabilmekte ve Nazlı okuluna devam edebilmekte.