XVII. Yüzyıl Türk Edebiyatı Dersi 2. Ünite Sorularla Öğrenelim

Hami kelimesinin anlamı nedir?

Hami, Osmanlı toplumu gibi sosyal, onur, statü ve mertebelerin mutlak egemen bir hükümdar tarafından belirlendiği bir toplumda, sanatçının belli bir kültür çerçevesinde sanatını ifade edebilmesine yardımcı olan kişidir. Batıda patron, mesen gibi isimlerle de anılmaktadır.

Nedim / Musahip neyi ifade eder?

Nedim / Musahip, Yakın arkadaşlık, dostluk, danışmanlık manasındaki nedimlik/ musahiplik aslında Orta Asya’dan itibaren var olan ama İran Sarayı’nın kurumlaştırıp Selçuklu Devleti’nin benimsediği, Osmanlı Devleti'nin sürdürdüğü mevkilerdir. Musahiplerin mesafeli ve bilgilendirme, danışmanlık ağırlıklı yakınlıklarına karşılık nedimlik samimi arkadaşlık, eğlenceli dostluk ifade eder.

Şeyhülislam kimdir, temel görevi nedir?

Sözlükte “yaşlı kimse, reis, bilge” anlamlarındaki şeyh ile İslam kelimesinden oluşan şeyhü’l-islam tabiri, İslam dünyasında önde gelen ulema ve sufilere verilen bir şeref unvanı olarak X. yüzyılın ikinci yarısında ortaya çıkmış, daha sonra “âlimlerin en kıdemlisi, reisi” manasını kazanarak bir unvan hâlinde kullanılmıştır. Şeyhülislamlığın dinî bir müessese hâline gelişi Osmanlılar devrinde gerçekleşmiştir. Şeyhülislamların en temel görevi kendilerine sorulan dinî, siyasi ve idari konularda fıkha göre fetva vermektir.

Fetva nedir?

Fetva, İslam hukukuyla ilgili bir konunun, bir sorunun dinsel hukuk kurallarına göre çözümünü açıklayan, şeyhülislamca ya da müftüce verilen hüküm, yanıttır.

Şeyhülislamlık, Cumhuriyet’in kuruluş yıllarında nasıl bir değişime uğramıştır?

Şeyhülislamlık, Cumhuriyet’in kuruluş yıllarında Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından önce Şeriyye ve Evkaf Vekâletine dönüştürülmüştür. 1924’te hilafetin kaldırılmasıyla da bu vekâlet yerine Diyanet İşleri Reisliği kurulmuştur.

Osmanlı İmparatorluğu’nda toplam kaç şeyhülislam görev yapmış, divan sahibi, divan şiir geleneğine önemli katkı sağlamış şeyhülislamlara bir kaç örnek veriniz.

Osmanlı İmparatorluğu’nda toplam 131 şeyhülislam görev yapmış; bunların 44’ü şiirle uğraşmıştır. Bunlar arasında divan sahibi olan şeyhülislamların sayısı ise 15’tir. Divan sahibi şeyhülislamlardan Kemal Paşazade, Yahya Efendi, Bahayî Efendi (ö. 1654), Esat Efendi (ö. 1752), İshak Efendi (ö. 1734) ve Ataullah Efendi (ö. 1811) divan şiir geleneğine önemli katkılar sağlamış ve şiirde iz bırakmışlardır.

Tahmis etmek nedir ?

“Beşleme” anlamında olan tahmis aslında bir muhammesdir. Bir gazelin ya da bir kasidenin her beyitinin önüne aynı vezin ve kafiyede üç mısra eklenerek muhammes hâline getirmeye “tahmîs etme” ve ortaya çıkan muhammese de tahmis

Müzeyyel gazel nedir?

Müzeyyel, Zeyl kelimesinden gelmektedir ve arttırılmış anlamında kullanılır. Şiirde ise şairin bazen gazel içinde mahlasını söyledikten sonra birini övmek için şiirine yaptığı eklemedir. Bu şekilde arttırılarak yazılan gazellere müzeyyel gazel denir.

Şeyhülislam Yahya şiirlerinde en çok hangi temayı işlemiştir ve en önemli eseri nedir?

Şeyhülislam Yahya şiirlerinde en çok aşk temasının işlendiği görülür. Şair, aşk anlayışını geleneğin içinden ifade ederken tasavvufun sembolik dilini kullanır. Hayata rintçe bakar. Şeyhülislam Yahya’nın en önemli eseri divanıdır.

"Mescidde riyâ-pîşeler etsün ko riyâyı Meyhâneye gel kim ne riyâ var ne mürâyi"(İkiyüzlülüğü huy edinenleri bırak, onlar mescitte ikiyüzlülük etsinler, yalan söylesinler. Sen meyhaneye gel, çünkü burada ne yalan söyleyen ne de ikiyüzlülük yapan var.) Şeyhülislam Yahya bu beyitte neyi vurgulamaktadır?

Şeyhülislam Yahya bu beyitte mescide varıp dini görevlerini yerine getiren ama yalan söyleyen, ikiyüzlülük yapan insanlara karşı, düşündüğü gibi samimi yaşayan, gösterişçi olmayan rind tipini tercih ettiğini vurgulamaktadır. Divan edebiyatında şairlerin rind bakış açısına sahip oldukları ve dini sadece kurallarıyla yaşayan zahid tipini şiirlerinde hep eleştirdikleri görülmektedir. Şeyhülislam Yahya'nın bu beyiti de buna örnektir.

Fevt itme nâ-murâdlıgun bârî neşvesin Çün bâde-nûş-ı bezm-i murâd olmadun gönül (Murat alamamış olmanın neşvesini de yabana atma, hiç olmazsa arzular meclisinin kadehinden içmemiş oldun gönül.) Divan şairi bu beyitte neyi vurgulamaktadır?

Divan şairi bu beyitte sevgiliden ya da onun yolunda harcanan emeklerden şikâyet etmez. Beyitte isteği gerçekleşmemiş, yani sevgiliye kavuşmaya dair herhangi bir yaklaşım görmemiş olan âşık, arzuyu bir meclise benzeterek bu yolda uğraşmış olmasını da yabana atmamak gerektiğini belirterek olumsuz bir durumla ilgili olumlu bir bakış açısı ortaya koymaktadır.

Hüsn-i hat nedir?

Hüsn-i hat, İslam yazıları için kullanılan bir tabirdir. İslam yazı çeşitlerinin estetik ölçü ve endişeler içerisinde yazılmasına denir.

"Dil-i mecrûhuma rahmeyle kalsın dâm-ı zülfünde Şikeste-bâl olan murgı edüp âzâd neylersin" (Ey sevgili, gönlüm, saçlarının tuzağına kapılıp yaralandı, ona merhamet et de artık o tuzakta kalsın. Kanadı kırılmış bir kuşu serbest bırakıp da ne olacak) Divan şairi bu beyitte neyi vurgulamaktadır?

Divan şiirinde aşığın gönlü kuş, sevgilinin saçları ise tuzaktır. Gönül kuşu, saç tuzağına takılınca yaralanır. Âşık bu durumdan şikâyetçi değildir ve bu tuzaktan kurtulmak istememektedir ancak sevgili onu serbest bırakmak niyetindedir. Âşığın sevgiliden beklediği önce bu kuşun (aşığın) yaralarını sarıp iyileştirmek sonra onu salıvermesidir.

"Bahâyiveş değilsin kâbil-i feyz-i safâ sen de Tekellüf ber-taraf ey hâtır-ı nâ-şâd neylersin" (Ey hüzünlü gönül! Kendini zorlama, samimi ol. Sen de Bahayî gibi mutluluğun feyzine erişmeye uygun bir yaradılışta değilsin; çaresiz bu böyle, ne yapacaksın!) Şair beyitte ne anlatmaktadır?

Şair beyitte gönlüne seslenerek hem gönlünün hem de kendisinin mutluluğa kabiliyeti olmadığını, bunu kabullenmekten başka da yapacak bir şey olmadığını söylemektedir.

Şeyhülislam Yahya’ya ait eserler nelerdir?

Divan, Kaside-i Bürde Tahmisi, Nigaristan , Fetvalar

Def edemedük ceyş-i gamı say edegördük Tedbîr ne mümkin boza takdîr-i Hudâyı (Çok gayret etmemize rağmen gam askerini uzaklaştıramadık. Çünkü Allah’ın takdirini hiçbir tedbirin bozması mümkün değildir.) Şair beyitte ne anlatmaktadır?

Divan şiirinde âşık, âşıklık rolü gereği sevgiliye kavuşamaz, onun payına hep gam çekmek düşer. Beyitin ilk dizesinde şair gayretine rağmen kavuşma mutluluğu yerine gam ve kederin kendisine kaldığını belirtmekte ancak ikinci beyitte de bunun Allah’ın takdiri olduğunu söyleyerek kendi durumuna bir gerekçe göstermektedir.

Yahyâ nice âvâre-i aşk olmayayım ben Dilberse güzel dilse nihâyetde hevâyi (Yahya ben nasıl aşk âvâresi olmayayım çünkü sevgili güzel, gönül ise son derece arzu, istek ve aşkla doludur.) Şair beyitte ne anlatmaktadır?

Divan şiirinde sevgiliye kavuşma (vuslat) olmaması aşığın kabulüdür, âşık sevgiliyi hiçbir zaman elde edemeyeceğini bilir ama âşıklık rolünden vazgeçmek de istemez. Beyitte kendisini aşk avaresi olarak tanımlayan şair, buna gerekçe olarak sevgilinin güzelliğini ve kendi gönlünün aşkla dolu olmasını göstermektedir.

"İrdi bahâr sen dahi şâd olmadun gönül Güllerle lâlelerle küşâd olmadun gönül" (Bahar geldi ama sen yine de neşelenmedin gönül; güller laleler açıldı ama sen açılıp ferahlamadın gönül. ) Şair beyitte ne anlatmaktadır?

Bahar mevsimi âşıklar için mutluluk sebebidir çünkü divan şiiri geleneğine göre sevgiliyi daha fazla görebilmeyi umdukları bahçeler bahar mevsiminde güzelleşir, insanların sıkça bulundukları mekânlar hâline gelir. Beyitte âşık, bahar mevsiminde çiçeklerin açıldığını ancak gönlünün benzettiği çiçekler gibi açılmadığını söylemektedir. Aşığın gönlünün neşelenmesi, ferahlaması ya sevgiliyi görmesi ya da ondan bir haber alması ile mümkündür.

"Ol şâh-ı hüsnün iremedük pây-ı bûsına Yahyâ gibi ki hâk-nihâd olmadun gönül" (O güzellik sultanının ayağını öpmek nasip olmadı; ey gönül sen de Yahya gibi toprak mizaçlı olamadın.) Şair ne anlatmaktadır?

Şair, güzellik ülkesinin sultanı olan sevgiliye kavuşamamasını, sultanlık imgesi üzerinden (sultan: sevgili, âşık: kul) sevgilinin ayağını öpememesi (onun önünde eğilememesi) olarak ifade etmektedir. Buna gerekçe olarak da kendisinin toprak mizaçlı olmamasını gösterir.

Şeyhülislam Bahayi’ye ait eser nedir?

Şeyhülislam Bahayi’ye ait eser divançedir. Şairin divançesi dışında bilinen eseri yoktur; fetvalarının derlenip toplandığı kaynaklarda bilgi olarak verilmiştir ancak basıldığına dair bir bilgi bulunmamaktadır.