Eski Türk Edebiyatına Giriş: Biçim ve Ölçü Dersi 5. Ünite Sorularla Öğrenelim

Türk Edebiyatında kullanılan aruz bahirleri nelerdir?

Türk edebiyatında sık kullanılan aruz vezinleri, rübâ’î vezinleri de dahil olmak üzere • hezec • recez v Rubâ‘î vezinleri olan ahreb ve ahrem kalıpları recez bahrinden çıkarılmıştır • remel • münserih • muzâri • müctes • serî‘ • hafîf • mütekârib • kâmil adı verilen bahirlerde yer alır

Recez bahrindeki müstef‘ilün/fe‘ûlün/müstef‘ilün/fe‘ûlün vezninin muzâri bahrine göre taktî‘i nedir?

Mef‘ûlü/fâ‘ilâtün/ mef‘ûlü/fâ‘ilâtün’dür.

Kâfiye-i şâyegân nedir?

Kâfiye-i şâyegân, Farsça çoğul ve sıfat-ı müşebbehe eki “-ân” ile yapılan kâfiyelerdir. Bu tür ekle yapılan kâfiyeler kâfiye bulmada zorluğa düşen şaire kolaylık sağlar. Bu tür kâfiyelerin kusur olarak değerlendirilmemesi için gazelde birden fazla yapılmaması, kasidede ise bu tarz kâfiye bulunduran beyitler arasında en az yedi beyit bulunması gerekir. Aksi durumda kâfiye kusurlarından îtâ olarak değerlendirilir. Bazı yazarlar Farsça ve Türkçe eklerle yapılan bütün kâfiyeleri de kâfiye-i şâyegâna dahil ederek kâfiye-i şâyegân tanımını genişletmişlerdir.

Zû-kâfiyeteyn ne demektir?

Bazı şiirlerde mısra sonundaki kâfiye dışında, birbirine paralel olarak yapılmış iç kâfiyeler de bulunur. İki kâfiyeli şiirlere zû-kâfiyeteyn (=iki kâfiyeli) denir. Bu iki kâfiye hemen arka arkaya olabileceği gibi aralarında başka kelimeler de bulunabilir.

Mürekkep kâfiyenin türleri nelerdir?

Mürekkeb kâfiyenin kullanılan kâfiye harflerine göre belirlenmiş mürdef, mukayyed ve mü’esses kâfiye adı verilen üç türü vardır.

Kâfiye harfleri nelerdir?

Kâfiye harfleri • te’sîs • kayd • ridf • dahîl o revî, • vasl • hurûc • mezîd • nâ’ire adları verilen dokuz harftir. Bu harfler içinde asıl kâfiye harfi revîdir. Revî dışındaki sekiz harfin dördü revîden önce, dördü de sonra kullanılabilir. Revîden önceki harfler • ridf • kayd • te’sîs • dahîl revîden sonraki harfler de • vasl, • hurûc, • mezîd • nâ’iredir. Vasl, hurûc, mezîd ve nâ’ireyi Türk ve İran şairleri hemen hemen hiç kullanmamış revîden sonra gelen bu harflerin yerine redîf kullanmayı tercih etmişlerdir.

Kâfiye terimini tanımlayınız

Kâfiyenin temel anlamı başın arkası ya da ensedir. Bu temel anlamdan “bir şeyin sonu, arkası” anlamı türemiş, kelime daha sonra terimleşerek beytin sonu anlamını kazanmıştır. Kâfiyeyi “kafv” ve “kufüv” mastarından türetenler ise bu sözcük kökünün “bir nesnenin diğer bir nesne ardınca gelmesi, o nesnenin sonunda bulunması, ona tabi olması” temel anlamından hareket etmişler ve kâfiyenin de şiirde birbirini izlediği için bu adı aldığını söylemişlerdir. Kâfiye aruz vezniyle birlikte divan şiirinde ahengi sağlayan iki aslî unsurdan biridir. Redifsiz şiirlerde mısra ya da beyit sonlarındaki, redifsiz şiirlerde mısra ya da beyit sonlarındaki, redifli şiirlerde de rediften hemen önceki ses ya da seslerin tekrarından doğan ahenk olarak tanımlanabilir. Divan şiirinde kâfiyenin farklı sözcüklerin “hem-âhenk (sesteş)” olan aslî veya aslî kabul edilebilecek son ses ya da seslerinden elde edilmiş olması şarttır. Bu kâfiye anlayışında aynı ses ya da seslerin birbirine kâfiye yapılması önemli bir ahenk kusurudur. Yine mahreci yakın ünsüzlerin ve farklı kısa ve uzun ünlülerin birbirine kâfiye yapılması da bu kâfiye sisteminde önemli kabul edilen ahenk kusurlarındandır.

Remel bahrindeki fe‘ilâtü/fâ‘ilâtün/fe‘ilâtü/fâ‘ilâtün vezninin kâmil bahrindeki taktî‘i nedir?

Mütefâ‘ilün/fe‘ûlün/ mütefâ‘ilün/fe‘ûlün’dür.

Kâfiye türlerini anlatınız

Ridf ve revî ile yapılmış kâfiyeye mürdef; kayd ve revî ile yapılmış kâfiyelere mukayyed; te’sîs, dahîl ve revî ile yapılmış kâfiyelere de mü’esses kâfiye denir. Mürdef “ridfli”, mukayyed “kaydlı”, mü’esses de “te’sîsli” demektir.

Te’sîs terimini tanımlayınız.

Te’sîs revî ile aralarında bir harekeli ünsüz (=dahîl) bulunan eliftir.

Sinâd nedir?

Sinâd, kâfiyede ridf harfinin farklı olmasıdır.

İkvâ nedir?

İkvâ, hazv ya da tevcîhin yani kısa ünlülerin farklı olmasıdır.

İkfâ nedir?

İkfâ, revînin farklı harflerden olmasıdır. Bu farklılıkta kâfiyeyi oluşturan seslerin çıkış yerlerinin birbirine yakın olması şartı aranır.

Redif nedir?

Redîf, kâfiyeli mısralarda revîden sonra aynen tekrarlanan ses veya seslerdir. Redifli manzumelere müreddef denir.

Îtâ nedir?

Îtâ, şiirde aynı kâfiyenin tekrarlanmasıdır. Celî ve hafî olmak üzere iki türü vardır: Îtâ-yı celî, kâfiye tekrarının açık olduğu, yani kolayca anlaşıldığı; îtâ-yı hafî de bu tekrarın daha zor anlaşıldığı durumdur. v Gazelde kâfiyenin aynen tekrarı büyük kusurdur. Kasidede ise tekrarlanan kâfiyeler arasında en az yedi beyitlik bir ara bulunmalıdır.

Aşağıda ikili gruplar hâlinde verilen sözcüklerin kendi aralarında kafiye oluşturmaları hâlinde meydana gelecek kafiyelerin kafiye harflerine göre türlerini belirleyerek her türde kullanılan kafiye harfleri hakkında bilgi veriniz. • “bî-vefâ”-“dil-güşâ” • “harâb”-“âfitâb” • “sohbet”-“işret” • “kâmil”- “câhil” • “pîr”-“zencîr” • “pest”-“şikest” • “nûr”-“billûr”

“Bî-vefâ” ve “dil-güşâ” arasındaki kafiye mücerred, “â”lar revî; “harâb” ve “âfitâb” arasındaki kafiye mürdef, “â”lar ridf (ridf-i elifî). “b”ler revî; “sohbet” ve “işret” arasındaki kafiye mücerred, “t”ler revî; “kâmil” ve “câhil” arasındaki kafiye mü’esses, “â”lar te’sîs, “m” ve “h” dahîl, “l”ler de revî; “pîr” ve “zencîr” arasındaki kafiye mürdef , “î”ler ridf (ridf-i yâ’î), “r”ler revî; “pest” ve “şikest” aras›ndaki kafiye mukayyed, “s”ler kayd, “t”ler revî; “nûr” ve “billûr” arasındaki kafiye mürdef, “û”lar ridf (ridf-i vâvî), “r”ler de revî olur. 21. Bir gazelin kafiyeleri “cân”, “dırahtân”, “giryân”, “uryân”, “bürrân”, “handân”, “yeksân” ve “dırahşân”dır. Bu kafiyelerden “dırahtân”ın sonundaki “-ân” eki Farsça çoğul; “giryân”,“bürrân”, “handân” ve “dırahşân”ın sonundaki “-ân”lar da Farsça sıfat-fiil ekleridir. Bu kafiyeleri kafiye kusurları açısından değerlendiriniz. Cevap: “Cân”, “uryân”, “yeksân” farklı sözcükler olduklarından kâfiye yapılmaya uygundurlar. “Giryân”, “bürrân”, “handân” ve “dırahşân”ın sonundaki “-ân” ekleri sözcüklerin aslî harfleri olmadıklarından ve aynen tekrarlanan ekler olduklarından kâfiye yapılmak için uygun değildirler. Yine “dırahtân”ın sonundaki “-ân” eki diğerlerinden farklı bir ek olsa da sözcüğün aslî harfi olmadığı için kafiye yapılmaya uygun değildir. Divan şiirinde aynı sözcük ve eklerin kafiye olarak tekrarına îtâ adı verilir. Bir kâfiye kusuru olan îtânın îtâ-yı celî ve îtâ-yı harfî adı verilen iki türü vardır. Bu gazeldeki îtâlar kolayca tanınan türden oldukları için celî îtâlardır. Bu tür îtâlarla yapılan kafiyelere kâfiye-i şâyegân da denir. Gazelde kafiye tekrarı önemli bir kusurdur. Kasidede ise aralarında en az yedi beyit bulunmak şartıyla bu tür tekrarlara izin verilmiştir.

Ridf terimini tanımlayınız.

Ridf, revîden hemen önce gelen bir uzun ünlü (=â, û, î)dür.

Kâfiye kusurları terimini açıklayınız

Divan şiirinde kâfiye kusurları uyûb-ı mülakkabai kâfiye ve uyûb-ı gayr-ı mülakkaba-i kâfiye olmak üzere ikiye ayrılır. Uyûb-ı mülakkaba-i kâfiye “sinâd, ikvâ, ikfâ ve îtâ”dır. Uyûb-ı gayr-ı mülakkaba-i kâfiye ise sınıflandırılmamış, dolayısıyla adlandırılmamış kâfiye kusurlarıdır. Kâfiyeyi meydana getiren sözcüklerden biri Farsça terkip hâlinde, diğeri de terkipsizse, bu tür kâfiyeler de kusurlu kâfiyelerdir.

Mücerred ve mürekkeb kâfiye nedir?

Bu şiirde tek bir sesin tekrarıyla meydana gelen kâfiyelere mücerred kâfiye, birden fazla sesin tekrarıyla elde edilen kâfiyelere de mürekkeb kâfiye adı verilir

Kayd terimini tanımlayınız

Kayd revîden önceki harekesiz ünsüzdür.

Çok kullanılan hezec bahri kalıpları hangileridir?

* mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün

* mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün

* mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlü mefâ’îlün

* mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün

* mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün

Az kullanılan hezec bahri kalıpları hangileridir?

* mefâ’îlün mefâ’îlün

* mef’ûlü mefâ’îlün

* mefâ’îlü fe’ûlün mefâ’îlü fe’ûlün

* mef’ûlü mefâ’îlü fe’ûlün

Çok kullanılan recez bahri kalıpları hangileridir?

* müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün

* müstef’ilün fe’ûlün müstef’ilün fe’ûlün

* müstef’ilâtün müstef’ilâtün

* müfte’ilün mefâ’ilün müfte’ilün mefâ’ilün

Az kullanılan recez bahri kalıpları hangileridir?

* müstef’ilün müstef’ilün

* müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün

Çok kullanılan remel bahri kalıpları hangileridir?

* fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün

* fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün

* fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün

* fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün

Az kullanılan remel bahri kalıpları hangileridir?

* fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün

* fâ’ilâtün fâ’ilâtün

* fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün

* fe’ilâtü fâ’ilâtün fe’ilâtü fâ’ilâtün

Çok kullanılan münserih bahri kalıpları hangileridir?

* müfte’ilün fâ’ilün müfte’ilün fâ’ilün

Az kullanılan münserih bahri kalıpları hangileridir?

* müfte’ilün fâ’ilün

Çok kullanılan muzâri bahri kalıpları hangileridir?

* mef’ûlü fâ’ilâtün mef’ûlü fâ’ilâtün

* mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün

Az kullanılan muzâri bahri kalıpları hangileridir?

* mef’ûlü fâ’ilâtün

Çok kullanılan müctes bahri kalıpları hangileridir?

* mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün

Az kullanılan müctes bahri kalıpları hangileridir?

* mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilâtün

Çok kullanılan serî bahri kalıpları hangileridir?

* müfte’ilün müfte’ilün fâ’ilün

Az kullanılan serî bahri kalıpları hangileridir?

* müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilâtün

* mefâ’ilün mefâ’ilün mefâ’ilün mefâ’ilün

* mefâ’ilün mefâ’ilün

Hafif bahri kalıpları hangileridir?

* fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün

Çok kullanılan mütekarib bahri kalıpları hangileridir?

* fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûl

Az kullanılan mütekarib bahri kalıpları hangileridir?

* fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün

Çok kullanılan kâmil bahri kalıpları hangileridir?

* mütefâ’ilün fe’ûlün mütefâ’ilün fe’ûlün

Az kullanılan kâmil bahri kalıpları hangileridir?

* mütefâ’ilün mütefâ’ilün mütefâ’ilün mütefâ’ilün

* mütefâ’ilün mütefâ’ilün

Çok kullanılan ahreb ve ahrem kalıpları hangileridir?

* mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlü fe’ûl

* mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûl

* mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlün fâ’

* mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlün fâ’

Az kullanılan ahreb ve ahrem kalıpları hangileridir?

* mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlün fâ’

* mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlü fe’ûl

* mef’ûlün fâ’ilün mefâ’îlün fâ’

* mef’ûlün fâ’ilün mefâ’îlü fa’ûl