Aile Katılımı ve İşbirliği Dersi 6. Ünite Özet

Aile Eğitimi Uygulama Modelleri

Aile eğitim uygulamaları, uygulamanın yapıldığı yere göre üç türü olduğu söylenebilir. Bunlar;

• Kurum temelli aile eğitim uygulamaları,
• Ev temelli aile eğitim uygulamaları ve
• Hem kurum hem de ev temelli aile eğitim uygulamalarıdır.

Bu uygulamaların yanı sıra günümüzde dördüncü tür olabilecek uygulama ise uzaktan aile eğitimi uygulamaları sayılabilir.

Kurum Temelli Aile Eğitim Uygulama Modeli

Aile eğitimi uygulamalarının hem evde hem de evin ve ailenin koşullarının düzenlenmesi amacıyla gerçekleştirilen uygulamalardır. Bu uygulamada odak daha çok aile ortamının düzenlenmesi ve yetersizliği olan çocuğun ailesine gerekli olan uygulamaları yapabilmesi için gerekli olan bilgi ve beceri desteğinin verilmesidir. Bu programda aileler ya da ebeveynler, yetersizliği olan çocukların eğitimcileri olarak değerlendirilir ve program bu temel bakış açısı ile yapılandırılır.

Ev temelli aile eğitim programlarının temel amaçları şu şekilde sıralanabilir;

• Ailenin çocukları için daha etkili öğretmenler hâline getirilmesi,
• Ailenin bakım verici ve yetiştirici rollerinin desteklenmesi,
• Ailenin özerklik ve öz güven duygularının güçlendirilmesi,
• Erken çocukluk dönemlerinde yetersizliği olan çocuk ve ailesine ulaşılması ve
• Aile gereksinimlerine cevap verilmesi, ev ortamının düzenlenmesi.

Hem kurum temelli hem de ev temelli aile eğitim uygulamalarında uzmanların ya da öğretmenlerin başarılı olmaları ve etkili bir aile eğitimi uygulaması yapmaları hem yetersizliği olan çocuğun hem de ailenin gereksinimlerini etkin bir şekilde değerlendirmelerine bağlıdır. Bu değerlendirme sonrasında ise yetersizliği olan çocuk, yetersizliği olan çocuğun ailesi ve toplum ve kurumun ortak amaçlarının belirlenip bu yönde etkili ve verimli bir aile eğitim uygulamasının planlanması ve uygulanması önemlidir.

Kurum ve Ev Temelli Aile Eğitim Uygulamaları

Kurum ve ev temelli aile eğitim uygulamaları, yetersizliği olan çocukların ailelerine hem kurumda hem de evde aile eğitiminin yapılmasını gerektirdiği gibi hem kurum temelli uygulamaların hem de ev temelli uygulamaların temel amaçlarına ulaşılmasının hedefleyen aile eğitimi uygulamalarının planlanmasını gerektirmektedir.

Diğer aile eğitimi uygulama türlerinde olduğu gibi kurum ve ev temelli aile eğitimi uygulaması da yetersizliği olan çocuğun, ailenin, toplumun ve kurumun gereksinimlerinin belirlenmesi, ortaklaştırılması ve nitelikli bir şekilde planlanarak programın uygulanmasını gerekli kılmaktadır.

Aileler hem kurumda hem de evlerinde bu uygulama sırasında aile eğitimi alırlar. Bu uygulamanın temel amacı ev ve kurum ortamının yetersizliği olan çocuğun yüksek yararı için etkin bir şekilde düzenlenmesini, ailenin ve kurumun bu amaç doğrultusunda iş birliği yapmasını, ailenin ve kurumun birbirlerinin gereksinimlerini, zayıf ve güçlü yönlerini fark etmelerini ve buna göre organize olmalarını sağlamaktır.

Aile Eğitim Uygulama Modellerinin Ortak Basamakları

Aile eğitim uygulamalarının ilk aşaması diğer özel eğitim uygulamalarında da olduğu gibi değerlendirmedir. Uzmanlar, yetersizliği olan çocuğun bütün bileşenlerini çevresel değerlendirme yöntemi ya da amaca uygun bir yöntemi kullanarak değerlendirmesi gerekmektedir. Değerlendirme aşamasında uzmanlar, yetersizliği olan çocuğu, yetersizliği olan çocuğun ailesini, gereksinimlerini, yetersizliği olan çocuğun içinde bulunduğu çevrenin bütün bileşenlerini, kurumsal beklentileri ile yetersizliği olan çocuğun ailesinin ve kendi kaynaklarını değerlendirmelidir. Elde edilen veriler aile eğitiminin planlanmasından, uygulanması ve sonuçların değerlendirilmesine kadar her aşamada gerekli olacaktır.

Aile eğitimi uygulamaların ikinci aşaması aile eğitim programının hazırlanmasıdır. Aile eğitiminin hazırlanması aşamasında, ailenin, yetersizliği olan çocuğun, içinde bulunulan sosyal çevrenin ve toplumun mümkün olan en fazla gereksinimi karşılamak temel amaçtır. İçeriğin etkin bir şekilde planlanması, ailenin anlayabileceği, uygulayabileceği biçimde biçimlendirilmesi ve oluşturulması gerekmektedir. Aynı zamanda bu aşamada uzmanlar eğitim ortamının düzenlenmesi ve değerlendirme araçlarının belirlenmesi gibi değişkenleri de planlamalıdır.

Aile eğitimi uygulamalarının üçüncü aşaması uygulamadır. Uygulama aşamasında daha önce değerlendirme ve programın hazırlanması aşamasında belirlenen temel amaç çerçevesinde programın aileye verilmesi gereklidir. Ancak genelde aile eğitim programlarının uygulanma aşamasında karşılaşılan sorun programın esnek olmamasıdır. Bilindiği gibi aşama aşama takip edilmesi gereken katı programlar uygulama aşamasında ortaya çıkan sorunların bir kısmını çözemez. Bu nedenle aile eğitimi programını uygulayan uzmanların sorunlarla karşılaştığında programın temel amacından uzaklaşmadan gerekli düzenlemeleri yapmaları ve uygulamaları gereklidir. Aynı zamanda bu düzenlemeleri not etmeli ve bir sonraki programın planlanması aşamasında göz önünde bulundurmalıdırlar.

Aile eğitimi uygulamalarının son aşaması program çıktılarının değerlendirilmesidir. Bu değerlendirme için formal değerlendirme araçlarının yanı sıra informal değerlendirme araç ve yöntemlerinin kullanılması son derece önemlidir. Uzmanların ya da uygulayıcıların genelde üzerinde durmadığı bu aşama programın uygulanması kadar önemlidir..

Grup Aile Eğitimi uygulamaları

Grup aile eğitimi uygulamaları, yetersizliği olan çocukların ailelerine sosyal destek sağlaması, ailelerinin deneyimlerini birbirleri ile paylaşmalarına olanak sağlaması, ailelerin yalnız olmadıklarını fark etmeleri, aynı anda daha fazla kişiye ulaşma olanağı vermesi, diğer uygulamalara göre daha verimli olması ve benzeri nedenlerden kaynaklı olarak özel eğitim alanında yaygın olarak kullanılmaktadır.

Grup aile eğitimi uygulamaları diğer aile eğitimi uygulamalarının bir çocuğundan daha olumlu sonuçlar vermeye yatkın olması nedeniyle tercih edildiği söylenebilir. Uzmanların ya da öğretmenlerin bu olumlu etkileri göz önünde bulundurmaları ancak hangi uygulamayı tercih edeceklerine aile eğitimi uygulamasının amacına göre belirlemeleri yerinde olacaktır.

Grup, ortak toplumsal/ruhsal nedenler temelinde doğal olarak bir arada bulunan ya da ortak çıkar, inanç, etkinlik, amaç ve benzeri temelinde bir araya gelen ve ortak bir kimliği paylaşan insanlar kümesi olarak tanımlanmaktadır.

Grup kavramının temelinde değerlendirildiğinde grup eğitimi ise şu şekilde tanımlanabilir; ortak bir çıkar, etkinlik ve amaç doğrultusunda bir araya gelen insanların/ailelerin bir lider, uzman ya da öğretmenin gerekli bilgiler vermesi ve verilen bu bilgiler konusunda deneyimin kazandırılması için uygulamaların yapılmasıdır. Bu tanım temelinde değerlendirildiğinde grup aile eğitimi uygulamalarının burada incelenmesi gereken bileşenlerinin

• Grup eğitiminde liderlik,
• Değerlendirme,
• Eğitim ortamın düzenlenmesi
• Grup tartışmaları,
• Grup üyelerinin rolleri ve
• Grup düzenlenmesi olduğu söylenebilir.

Grup Aile Eğitimi Uygulamalarında Liderlik

Liderlik Uzmanların özellikle küçük destek grup aile eğitimi uygulamalarında baskın ve öğretici bir rol üstlenmeleri aileler arasında etkin sosyal bir dinamiğin ortaya çıkmasını engelleyebilmektedir. Bu nedenle uzmanların grup aile eğitimi uygulamalarında lider olmamaları gerekmektedir. Ancak aile eğitimi grubunun herhangi bir yönlendirme yapılmaksızın kendi başına da bırakılmaması gereklidir Bu nedenle, grubu oluşturan ailelerden birinin ya da aile üyelerinden birinin grubun liderliğini üstlenmesi son derece önemli bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır.

Farklı liderlik özelliklerini altı temel başlık altında toplamak mümkündür:

Liderlik eğitimi almamış aile liderliğinde aile eğitimi grubu: Bu gruplar belirli bir amaç ve program olmaksızın yapılandırma temelinde oluşturulan aile eğitim gruplarıdır. Bu gruplar özel eğitim alanında genelde kendiliğinde bir araya gelen ve kendi gereksinimleri temelinde araştırmalar, okumalar ve seminerler düzenleyen gruplar olarak görülmektedir. Bu grup, grubu oluşturan aileler içinden birinin liderliğinde bir araya gelirler ve etkinlik gösterirler. Grup toplantıları gerçekleştiğinde toplantı sırasında inisiyatif genellikle lider olan bu ailenin elindedir ve bu aile toplantı sürecinde de grubu etkin bir şekilde yönlendirir. Bu tür gruplar zaman içerisinde ve gereksinimleri temelinde diğer grup türlerine evrilerek daha etkin bir organizasyon hâline gelmektedirler. Yeni organizasyonun ne olacağını ise grubun gereksinimleri ve özellikleri belirler.

Liderlik eğitimi almış aile liderliğinde aile eğitimi grubu: Bu tür gruplarda, grubun lideri konumundaki aile grup liderliği konusunda formal ya da informal bir eğitime sahiptir. Lider aile, aile eğitimi grubuna çeşitli öneriler, problem çözümleri, üzerinde durulması gereken konular ile grup organizasyon ve işleyişi konusunda gruba rehberlik eder. Bu tip aile eğitim grupları kurumsal yapılar içinde yapılandırılmaktadır. Bu tür aile eğitim grupları, özel eğitim ve rehabilitasyon merkezlerinde, yeni tanı almış ailelerin desteklenmesi için oluşturulması ve yeni tanı almış ailelerin bu şekilde desteklenmesi için uygundur.

Yapılandırılmış program ile aile liderliğinde aile eğitimi grubu: Bu gruplarda uzmanlar tarafından hazırlanmış bir aile eğitim programı takip edilmektedir. Ancak grubun liderliğini yine grup içinde bir aile tarafından yapılmaktadır. Bu tür aile eğitim programları genellikle bu alanda yeterince deneyimi olan uzmanlar tarafından geliştirilir ve bu konuda çalışan sivil toplum örgütleri ile özel eğitim ve rehabilitasyon merkezleri tarafından aile eğitimi olarak planlanarak uygulanır.

Uzman tarafından desteklenen aile liderliğinde aile eğitimi grubu: Uzmanın grup içinde bir aileyi liderlik konusunda desteklemesi ile yapılandırılan aile eğitimi grubudur. Uzman lider olan aileyi gerekli gördüğü yerlerde desteklediği gibi aile de gerektiğinde grup eğitimi sürecinde ve grup eğitimi sırasında uzmandan destek talep edebilir.

Ailenin desteklediği uzman liderliğinde aile eğitimi grubu: Aileler tarafından oluşturulan ve ailelerden birinin grup liderliği yaptığı gruba, grubu oluşturan ailelerin gereksinimleri temelinde bir uzmanın çağrılması ve uzman tarafından gruba uzman olduğu konu da grup eğitiminin verilmesi amacıyla oluşturulan gruplardır. Bu tür aile eğitim gruplarında lider ailenin sorumlulukları şu şekilde sıralanabilir;

• Ailelerin uzmanı daha iyi anlaması için gerekli iletişim ve etkileşimin düzenlenmesi,
• Grubun uzmanı kabul etmesi,
• Ailelerin gereksinimleri doğrultusunda uzmanın yönlendirilmesi ve
• Ailelerin gereksinimleri temelinde yeni uzmanların grup eğitimine davet edilmesi

Uzmanların/uzman öğretmenlerin liderliğinde aile eğitimi grubu: Bu aile eğitimi gruplarında grup uzmanlar tarafından oluşturulur ve grup eğitimi sürecinin bütün aşamalarında lider uzmandır. Aile eğitimi programının içeriği ailelerin gereksinimleri çerçevesinde uzman tarafından belirlenir ve uzman bu gereksinimleri karşılamak için gerekli programı hazırlar ya da diğer uzmanları davet eder.

Grup aile eğitimi uygulamalarında kullanılabilecek değerlendirme yöntemlerinde bahsedilen yöntemler ve teknikler ailelerin ve yetersizliği olan bireyin değerlendirilmesi amacıyla kullanılan diğer yöntem ve tekniklere ek olarak verilmektedir. Bu nedenle burada ifade edilen yöntem ve tekniklerin diğer temel yöntem ve tekniklerden elde edilen bilgiler desteklemek, tamamlamak ve detaylandırmak için kullanılması gerektiği unutulmamalıdır.

Grup eğitimi uygulamalarında farklı değişkenlere göre farklı gruplar oluşturulabilmektedir. Bu değişkenler temelinde iki tür grup vardır. Bunlardan ilki bu değişkenler temelinde homojen gruplardır. Özel eğitim alanında bütün değişkenlerin homojen olduğu gruplar oluşturmak genelde zordur. Çünkü yetersizliğin görülme sıklığının az olması ailelerin benzer özellikleri taşıdığı gruplar oluşturmayı zorlaştırmaktadır. Bu nedenle yetersizlik türünün aynı olduğu ve yetersizliği olan çocukların yaşlarının birbirine yakın olduğu gruplar oluşturulurken diğer değişkenler mümkün olduğu kadar benzer tutulmaya çalışılır. İkinci grup türü heterojen gruplardır. Bu gruplar, ifade edilen değişkenler açısından ailelerin çeşitlilik göstermesi temeline dayanır. Ancak bu gruplarda eğitim uygulamaları son derece zor olmaktadır. Farklı yetersizliği olan çocukların ebeveynlerine bu yetersizlik türleri temelinde bilgi verici uygulamalar düzenlemek ve aileleri bu amaç doğrultusunda bir araya getirmek hem ailelerin gereksinimlerini karşılamak açısından hem de ailelerin birbirleri ile empati kurmalarını sağlamak açısından uzmanları ve grup liderlerini zorlamaktadır. Bu nedenle genel de özel eğitimde, grup aile eğitimleri yetersizlik türü, yetersizliği olan çocuğun yaşı ve ailelerin gereksinimleri gibi değişkenler açısından homojen ama diğer değişkenler açısından heterojen grup özelliği gösterirler.

Grubun ailelerin sahip olduğu değişkenler açısından homojen mi heterojen mi olacağına karar verildikten sonra yapılması gereken ilk değerlendirme ailelerin gereksinimlerinin ve diğer özelliklerinin belirlenmesidir. Bu değerlendirme ile elde edilen veriler grup aile eğitimi uygulamalarının bütün basamaklarını belirleyeceği için değerlendirmenin detaylı ve dikkatli yapılması önemlidir.

Grup aile eğitimlerinin planlanmasında kullanılacak verilere ulaşmak için sadece bir iki yönteme bağlı kalmak ve bir süreç takip etmeden değerlendirme yapmak birçok değişkenin ve en önemlisi değişimin gözden kaçırılmasına neden olmaktadır. Bu nedenle genellikle aile eğitimi, özellikle grup aile eğitimi uygulamalarında değerlendirmenin bir süreç olarak planlanması tercih edilmektedir. Aile değerlendirmesinin bir sürece yayılması ve birbirini tamamlayan bazı yöntem ve tekniklerin bir süreç olacak şekilde uygulanması ailelerin değerlendirme sürecine daha etkin katılmalarını, eğitim uygulamalarının amaçların belirlenmesinde etkin rol almalarını, grup içinde ailelerin birbirini tanımalarını, grup dinamiğinin kısa sürede oluşturulmasını ve ailelerin süreci sahiplenmelerini sağlaması nedeniyle tercih edilmektedir.

Grup aile eğitimi uygulaması büyük grup uygulaması şeklinde gerçekleştirilecekse bazı basamakların takip edilmesi önerilebilir. Bu basamaklar şunlardır;

• Uzman ya da grup lideri tarafından değerlendirme amacıyla bir içerik listesinin oluşturması;
• Sonra bu listenin küçük gruplar şeklinde büyük grubu oluşturacak aileler ile paylaşılması;
• Ailelerin bu listeye eklemek veya çıkarmak istediklerini ekleyip çıkarması;
• Sonra bu listede yer alan içerik üzerinden bir anket hazırlaması;
• Anketi bütün ailelere uygulaması ve sonuçlarını değerlendirmesi ve
• Uzman veya grup liderinin bu değerlendirme sonuçları temelinde grup aile eğitimi uygulamasının içeriğini ve amaçlarını belirlemesi.

Küçük grup aile eğitimi uygulamalarında ise süreç biraz daha informal devam edebilmektedir. Ancak küçük gruplarda da büyük gruplarda olduğu gibi değerlendirmenin bir süreci izlemesi hazırlanacak olan aile eğitim programının niteliğini arttırdığı gibi uygulamanın verimliğini ve etkililiğini de arttırmaktadır. Küçük grup aile eğitimi uygulamalarında kullanılabilecek değerlendirme süreci şu basamakları takip etmektedir;

Beyin fırtınası grupta yer alan herkesin belirli bir konu üzerinde fikirlerini söylemesi ve söz konusu fikirlerin grup içinde tartışılarak olgunlaştırılmasıdır. Uzman ya da grup lideri, ailelerle ilk yapılan toplantıda bir yazıcı seçer ve yazıcı grup üyelerinin aile eğitim programın içeriği hakkında ifade ettiği bütün düşünceleri not eder. Uzman ya da grup lideri grup üyelerini fikirlerini belirtmesi için cesaretlendirir ve belirtilen fikirlerin iyi, kötü, yararlı, yararsız olarak sınıflandırılmasını ya da yargılanmasını engeller. Bu aşamadan sonra ikinci aşama olan gereksinimlerin ve ilgilerin listelenmesi aşamasına geçilir.

Gereksinim ve ilgilerin listelenmesi aşamasında uzman ya da grup lideri beyin fırtınası sırasında grup üyeleri tarafından belirtilen ve yazıcı tarafından yazılan fikirleri ve önerileri inceleyerek bir liste oluşturur. Bu aşamada yine uzman ya da grup lideri fikirleri yararlı, yararsız, iyi ve kötü olarak nitelendirmez ve yargılamaz. Bu süreç bittiğinde uzman ya da grup lideri tekrar bir grup toplantısı gerçekleştirerek üçüncü aşamayı başlatır.

Gereksinimlerin ve ilgilerin tartışılması aşamasında uzman veya grup lideri tarafından hazırlanan gereksinim ve ilgilerin listesi grubun tartışmasına açılır. Bu aşamada uzman ya da grup lideri bütün üyelerin liste hakkında fikirlerini belirtmesi için cesaretlendirir. Liste hakkında tartışma belirli bir olgunluğa geldiğinde dördüncü aşamaya geçilir.

Gereksinim ve ilgilerin önem sırasına konulması aşamasında uzman ya da grup lideri grup üyelerinden üzerinde tartışılan gereksinim ve ilgilerin önem sırasında göre sıralanmasını talep eder. Bu aşamada üyelerin ortak kararı aranabileceği gibi oy çokluğuna da gidilebilir. Ancak bu gibi durumlar bazı grupların grup dinamiğini oluşturmaması nedeniyle bazen mümkün olmayabilir. Bu durumlarda uzman ya da grup lideri herkesin liste üzerinde bir sıralama yapmasını ister ve sonrası da bu sıralama üzerinden her bir gereksinim ya da ilgiye verilen sıra numarasının ortalamasını alarak bir sıralama oluşturabilir.

Programın hazırlanması aşamasında uzman ya da grup lideri gereksinim ve ilgilerin önem sırasına göre programının amaçlarını belirler ve programı hazırlar. Bu aşamada gereksinimler ve ilgiler aile eğitim programının içeriğini oluşturacaktır. Bu aşamada uzman ya da lider kaynakları değerlendirmeli ve programın içeriğini buna göre oluşturmalıdır. Bu aşama bittikten sonra küçük grup aile eğitimi uygulaması gerçekleştirilir.

Program içeriğinin tekrar gözden geçirilmesi aşaması küçük grup aile eğitimi uygulamaları sırasında değerlendirmenin devam ettiğini gösteren bir aşamadır. Uzman ya da grup lideri hazırlanan programı küçük grup aile eğitiminde uygulamaya başlar. Ancak bazı durumlarda yeni gereksinimler ortaya çıkabildiği gibi bazı gereksinimlerde ortadan kalkabilir. Bu nedenle uzman ya da grup lideri aile eğitim programına yeni bileşenler ekleyebilir ya da bazı bileşenleri çıkarabilir. Böylece uzman ya da grup lideri aile eğitim programının içeriğinin esnek olmasını, ailelerin gereksinimlerini karşılamasını ve etkililiğini sağlamaya çalışır.

Grup Aile Eğitimi Uygulamalarının Ortam Özelliklerinde eğitim ortamı denildiğinde özellikle grup eğitimlerinde iki temel değişkenden bahsedilebilir. Bunlardan ilki ortamın fiziksel özellikleri iken diğeri sosyal özellikler ya da grup iklimidir. Uzman ya da grup lideri, ortamın özelliklerini grup üyesi olan ailelerin etkin öğrenmelerini sağlayacak şekilde düzenlenmelidir.

Uzmanların ya da grup liderlerinin ilk düzenlemeleri gereken ortam bileşeni fiziksel özelliklerdir. Grup aile eğitiminin gerçekleştirileceği ortam bütün grup üyelerinin sürece dâhil olmasını sağlayacak kadar büyük olmalıdır. Fiziksel ortamın iç dekorasyonu grup üyelerinin rahat edebileceği şekilde düzenlemeli ancak programın içeriğinin nasıl sunulacağı da göz önünde bulundurularak düzenlenmelidir.

Grup aile eğitimi uygulamalarının diğer ortam bileşeni sosyal özelliklerdir. Diğer bir şekilde ifade edilirse grubun iklimi aile eğitimi uygulamasının etkililiğini önemli derecede etkilemektedir. Grup iklimi; grup üyelerinin kendilerini rahat hissettiği, düşüncelerini, duygularını ve beklentilerini ifade ederken kendilerini sosyal olarak güvende hissettikleri, yargılamanın ve olumsuz tepkilerin olmadığı bir sosyal ortamı ifade etmektedir. Uzman ya da grup lideri grup iklimini, bilgi akışı sırasında bütün katılımcıların etkin bir şekilde sürece dâhil olabileceği, kendilerini ifade edebilecekleri ve sosyal olarak izolasyona maruz kalmayacakları şekilde düzenlemekle sorumludur. Grup ikliminin bu şekilde düzenlenmesine katkı sağlayacak düzenlemeler şu şekildedir;

• Olumlu bir grup ortamı oluşturulmalıdır.
• Grup aile eğitimi sürecinde katılımcıları olumsuz etkileyecek riskler ortadan kaldırılmalıdır.
• Grup aile eğitiminde en önemli risklerden biri de grup eğitimi içeriğinin ailelerin gereksinimlerine ve ilgilerine uygun olmamasıdır.

Uzman ya da grup liderinin tercihi ve aile eğitiminin biçemi grup içi tartışmaların yapılmasını gerekli kılabilir. Bunun yanı sıra, grup tartışmaları belirli konularda fikirlerin olgunlaşmasına, çözüm önerilerinin netleşmesine, grup dinamiğinin oturmasına yardımcı olduğu gibi özel eğitim alanında önemli bir değişken olan ailenin yaşadığı travmayı sindirmesi ve psikolojik olarak kendini yalnız hissetmemesi gibi değişkenlerin nicelik ve nitelik olarak hızlanmasına ve oluşmasına da katkı sağlar.

Grup aile eğitimi uygulamalarında grup tartışmalarının temel amaçları şu şekilde sıralanabilir;

• Ailelerin kendilerini daha iyi ifade etmeleri,
• Grup dinamiğinin oluşmasına yardımcı olması,
• Uygulamaların etkililiğinin değerlendirilmesi,
• Grup üyelerinin davranışlarında ve tutumlarında meydana gelen değişimin değerlendirilmesi,
• Söz konusu değişimlerin kalıcılığının sağlanması,
• Çözüm önerilerinin üretilmesi ve bu önerilerinin niteliğinin arttırılması ve
• Ailelerin psikolojik iyi olma hâllerinin desteklenmesi

Grup tartışmaların uygulama biçemleri farklılık gösterebilir. Hatta var olan uygulama biçemleri aile eğitimini veren uzman ya da grup lideri tarafından grubun özellikleri ve aile eğitiminin amaçları doğrultusunda farklılaştırılabilir. Bu arada grup tartışmalarının biçemine örnek olması amacıyla iki türü kısaca özetlenmiştir. Bu iki biçem yapılandırılmış tartışma planı ve sorun çözme biçemidir.

Yapılandırılmış tartışma planı belirli aşamaları barındıran ve uzman veya grup lideri tarafından planlanması gereken bir süreçtir. İlk olarak, grup tartışmasının konusu grubu oluşturan ailelerin gereksinim ve ilgi alanlarından olmalıdır. Ancak yine de tartışmanın amacı uzman ya da grup lideri tarafından belirlenmelidir. Bu aşamadan sonra uzman ya da grup lideri, grup içerisinde tartışmayı başlatmalı ya da başlaması için gerekli ortamı hazırlamalıdır. Bu aşamadan sonra uzman ya da grup lideri grup üyelerinin özgürce konuşmasını, duygularını ve düşüncelerini etkin bir şekilde belirtmesi için cesaretlendirmelidir. Aynı zamanda uzman ya da grup lideri grup üyelerinin tartışmaya katılımını desteklemeli ancak tek bir kişi ya da grubun baskın bir şekilde tartışmayı yönlendirmesine de izin vermemelidir. Bu nedenle uzman ya da grup lideri tartışmaya rehberlik etmeli ve yönlendirmeli ama bunu yaparken otoriter olmamalıdır.

Sorun çözme biçeminde gerçekleştirilecek tartışmalarda belirgin bir süreç takip edilmelidir. Sorun çözme tartışma sürecinin ilk aşaması sorunun grup üyeleri tarafından fark edilmesini sağlamaktır. Uzman ya da grup lideri, grup üyelerinin gereksinimleri ve ilgileri doğrultusunda bir sorun seçmeli ve sonra bu sorunla ilgili bir hipotez oluşturmalıdır. Hipotez daha sonra grup ile paylaşılmalı ve bu hipotez üzerinden grubun tartışması sağlanmalıdır. Bu tartışma sürecinin ilk amacı hipotezin ya da sorunun doğasının grup tarafından anlaşılmasıdır. Bu süreç sırasında uzman ya da grup lideri sorunun doğası ile ilgili bilgilerin grup üyeleri tarafından ifade edilmesine izin vermeli eksik kalan yerleri ise otoriter ve öğretici olmadan tamamlamalı ve grubu da bunun için yönlendirmelidir.

Sorunun doğası ile ilgili en geniş veriler sağlandığında uzman ya da grup lideri bu verilerin ya da bilgilerin analiz edilmesine önderlik etmeli gerekirse model olmalı ama yine bunu baskıcı ve öğretici bir şekilde yapmamalıdır. Uzman ya da grup lideri bu aşamada grup üyelerinin hepsinin katılımını sağlamalı ve grup dinamiğini canlı tutmak için çaba harcamalıdır. Bu aşamada grup genelde hızla sorunun çözümü aşamasına geçmek isteyecektir. Uzman ya da grup lideri bu aşamaya hazırlıksız geçilmemesi için gerekli düzenlemeleri yapmalıdır. Sorunun çözümü için öneriler aşamasında geçmeden önce çözüm için gerekli olan ölçütlerin belirlenmesi için uzman ya da grup lideri grup içinde etkinlik göstermeli ve grubu yönlendirmelidir. Çözüm için ölçütler belirlendiğinde uzman ya da grup lideri grubu çözüm önerileri vermek için yönlendirmeli ve çözüm önerilerinin belirlenen ölçütler temelinde değerlendirilmesini sağlamalıdır. Böylece gelen çözüm önerilerinin süreç içinde niteliğinin artmasını da sağlamalıdır. Uzman ya da grup lideri yeteri kadar çözüm önerisi geldiğinde bu önerilerin ilk önce birbiri ile ilişkilendirilmesini ve birleştirilmesini sağlamak için rehberlik etmelidir. Çözüm önerisi netleştiğinde bu önerinin uygulanması için gerekli olan alt yapının hazırlanması için de grubu yönlendirmelidir.

Grup aile eğitimin ilerleyen aşamalarında grup içinde tartışmaların ortaya çıkması uzman ya da grup lideri tarafından kontrol edilemeyecektir. Bu durum grup dinamiğinin doğal bir sonucudur ve aslında istenen bir durumdur.

Uzman veya grup liderinin bu tartışmalar sırasında dikkat etmesi gereken noktalar şunlar olabilir;

• Grup üyeleri arasında empatinin kavramsal bilgisi paylaşılmalıdır. Grup üyelerine anlamanın onaylamak olmadığı net bir şekilde ifade edilmeli ve örneklerle bu durum pekiştirilmelidir.
• Grup üyelerinin hiçbiri ile alay edilmemesi veya aşağılanmasına kesinlikle izin verilmelidir.
• Grup paylaşımlarında duyguların ifade edilmesi sağlanmalı ve duygu ifadeleri için grup üyeleri cesaretlendirilmelidir.
• Grup üyelerinin duyguları mutlaka konuşulmalı ancak tartışma ve tenkit edilmemelidir. Bu durumun sağlanması için uzman ya da grup lideri ilk önce kendi duygularını sürece zarar vermeyecek şekilde paylaşmalıdır.
• Grup üyeleri nesnel olmaları ve bireysel farkındalıklarının sadece kendileri için geçerli olduğu konusunda bilgilendirilmelidir. Bu konuda yine uzmanlar ve grup lideri örnek olmalı ve subjektif değerlendirmelerden mümkün olduğunca kaçınmalıdır.
• Uzman ya da grup lideri grup tartışmalarında herhangi bir alt grubun tarafında yer almamalı ve hiçbir şekilde nesnel duruşunu ve tavrını değiştirmemelidir. Uzman ya da grup lideri grup tartışmaları sırasında örtük onay olmaya karşı dikkatli olmalı ve buna izin vermemelidir.

Grup doğası gereği birden fazla kişinin yer aldığı ve bu kişilerin grup içinde farklı rolleri üstlendiği bir yapıya sahiptir. Bu rollerin uzman ya da grup lideri tarafından bilinmesi grubun yönlendirilmesi ve olası risklerin kontrol edilmesi için son derece önemlidir. Grup üyelerinin benimsediği roller grup eğitimi ya da grup tartışmaları sırasında ortaya çıkabilir ve grubun amacına ulaşmasını kolaylaştırdığı gibi zorlaştırabilir.

Grup üyelerinin rolleri, grup içinde tavır ve davranışları temelinde farklı sınıflandırma ve isimleri yapılmıştır. Bu sınıflamalar uzmanın ya da grup liderinin amaçları doğrultusunda değerlendirilmelidir. Grup üyelerinin davranış ve tutumları gözlemlenerek üç sınıf altında grup içinde ortaya çıkabilecek rolleri belirlemiştir. Bu üç sınıflama şunları içermektedir;

• Görev odaklı roller,
• Grup dinamiğini oluşturmaya yönelik roller ve
• Grup dinamiğini bozucu roller.

Görev Odaklı Roller: Görev odaklı rollerden ilki yol açan lider rolüdür. Bu rolü üstlenen grup üyesi, grup içinde tartışmaları başlatır, yönlendirir ancak bunu başkalarının üzerinde baskı kurmak, egosunu tatmin etmek, grubu kendi amacına yönlendirmek için kullanmaz. Aynı zamanda bu grup üyesi, grup içinde ortaya çıkan düşüncelerin birleştirilmesi ve grubun ilerlemesini sağlar.

Yardımcı/kolaylaştırıcı rolü ise grup üyelerinin eğitim ve tartışmalar sırasında dağılmalarını engelleyen, tartışmaların amaç doğrultusunda ilerlemesine yardımcı olan ve grup üyelerinin grup dinamiğine katılması için onları cesaretlendiren grup üyesinin rolüdür.

Diğer bir görev odaklı rol ise bilgi sağlayan grup üyesinin rolüdür. Bu rolü oynayan grup üyesi, bilimsel kaynaklarda yer alan bilgileri grup üyeleri ile paylaşarak grup tartışması ve grup eğitiminde diğer üyelerinin desteklediği gibi, tartışma ve eğitimin niteliğinin de artmasına katkı sağlar.

Bilgi sorgulayıcı rolünü yerine getiren grup üyesi grup içinde ifade edilen bilgilerin, konuların ve olguların açıklanmasını, netleştirilmesini ve genişletmesini isteyen grup üyesidir. Böylece grup içinde paylaşılan bilgi, olgu ve düşünceler daha anlaşılır hale geldiği gibi birbirleri ile kolayca ilişkilendirilebilir.

Açıklayıcı rol üstlenen grup üyesi grup eğitimi ve tartışmalarının diğer üyeler tarafından daha etkin bir şekilde anlaşılması için açıklamalar yapan grup üyesidir. Bu süreç içinde geçen olgu, düşünce ve bilgileri yeniden çerçevelendirip grup içinde anlamayan üyelerin anlayabileceği şekilde yeniden ifade ederler. Aynı zamanda bu bilgi, düşünce ve olgular arasındaki ilişkileri de sözel olarak ifade ederek analiz düzeyindeki bilgiyi grup üyelerine sunarlar.

Yönlendirici rol üstelen grup üyeleri ise grup aile eğitiminin ve grup tartışmalarının amaca yönelik olması için grup üyelerini yönlendiren grup üyesidir.

Sorgulayıcı grup üyesi, grup eğitimi ve tartışmaları sırasında ortaya sunulan bilgi, düşünce ve olgular hakkında soru soran ve tartışma ve eğitimin grup eğitim amaçlarına hizmet edecek şekilde detaylandırılmasını sağlayan grup üyesidir.

İddiacı rol her ne kadar kavram temelinde incelendiğinde kültürümüzde olumsuz anlama gelse de olumlu tavır ve davranış içerisinde, genel grup düşüncesinden ve tutumunda farklı bir tavır sergileyen, saldırgan ve kırıcı olmadan önerilere ve düşüncelere farklı bir bakış açısıyla karşı çıkan grup üyesidir.

Canlı grup rolü üstlenen grup üyesi, grubu harekete geçmesi için uyaran, sorunların çözümlenmesine yardımcı olan ve grup dinamiğini canlı ve amaca odaklı tutan üyedir.

Çözümlemeci rol üstlenen grup üyesi, grup eğitimi ve tartışmaları sırasında düşünceleri, konuları ve olguları genişleten, detaylandıran ve bu konu ve düşünceler arasındaki ilişkileri irdeleyip bir sonuca ulaştıran grup üyesidir.

Görüş bildirici rolü üstlenen grup üyesi ise konular hakkında kendi görüş ve düşüncelerini kırıcı ve baskıcı olmadan ifade eden grup üyesidir. Bu grup üyesi diğer üyelerinde kendi görüş ve düşüncelerini ifade etmeleri için cesaretlenmelerine katkı sağlar.

Meraklı rolü üstlenen grup üyesi, diğer grup üyelerinin yaşam deneyimlerini, görüşlerini ve duygularını merak eden ve diğer üyeleri bunları ifade etmeye yönlendiren grup üyesidir.

Grup içinde görev odaklı son grup rolü toparlayıcı rolüdür. Bu rolü yerine getiren grup üyesi diğer grup üyelerinin dile getirdiği düşünce, deneyim, olgu, açıklama ve önerileri derleyerek özetler ve ortak bir sonuç içinde toparlar.

Grup Dinamiğini Oluşturmaya Yönelik Roller: Grup dinamiğini oluşturmaya yönelik roller, grup aile eğitimi uygulamalarında grubu yapılandırıcı ve koruyucu bir işlev gösteren üyelerin sergilediği rollere verilen genel bir isimdir. Bu roller sayesinde grup aile eğitiminin kalitesi arttığı gibi, grup dinamiği gelişir ve grubun devamlılığı sağlanmak için gerekli olan motivasyon ve aidiyet duygusu oluşur.

Grup aile eğitimi sırasında kendiliğinden ortaya çıkan grup dinamiğini oluşturmaya yönelik rollerden ilki cesaretlendiricidir. Bu rolü yerine getiren grup üyesi diğer grup üyelerini grubun amaçları doğrultusunda yüreklendirir, destekler, ödüllendirir ve onaylar. Bu şekilde bu grup üyesi diğer üyelerinin öz güvenini ve öz farkındalığına katkı sağlar.

Bu kategoride yer alan ikinci grup rolü arabulucudur. Arabulucu rolünü yerine getiren grup üyesi grup aile eğitimi uygulamalarında ve tartışmaların da yanlış anlaşılmaları giderirken tartışmalı durumların tarafı olanlar için durumun netleştirilmesini ve anlaşmazlıkların çözümlemesini sağlar.

Grup aile eğitiminin belki de en pasif ancak en gerekli olan grup üyesi rolü dinleyicidir. Bu üye her ne kadar sözel olarak pasif görünse de grup eğitimi ve tartışmaları sırasında süreci etkin bir şekilde takip eder ve jest ve mimikleri ile sürece katkı sağlar.

Grup eğitimi ve tartışmaları sırasında kendiliğinden ortaya çıkan bir diğer grup dinamiğini oluşturucu rol ise takipçidir. Bu grup üyesi, grubu oluşturan diğer üyelerin düşüncelerinin ve önerilerinin genel kabul görenlerini destekler. Böylece grup dinamiğinin ortak tercih doğrultusunda gelişmesine katkı sağlar.

Grup dinamiği sağlıklı kalırken kritik konuları da tartışmasına katkı sağlayan bir diğer grup üyesinin rolü gerilim çözücü’dür. Gerilim çözücü, espriler ve şakalar ile grup dinamiğinde ortaya çıkan gerilimleri yumuşattığı gibi yine espri ve şakalar ile olgulara açıklık getirir.

Grup dinamiği içinde kendiliğinden ortaya çıkan son grup dinamiği oluşturucu rol ise uzlaştırıcıdır. Uzlaştırıcı grup  içinde ortaya çıkan farklı düşünce ve önerilerin ortak yönlerini bularak bu düşünce ve önerilerin birleştirilmesine katkı sağlayan ve çoğu zamanda bu düşünce ve önerileri birleştirerek tek bir öneri altında toplayan grup üyesidir.

Grup dinamiği sırasında kendiliğinden ortaya çıkmayan ama uzman ya da grup lideri tarafından grup üyelerine verilen ve grubun dinamiğinin oluşmasına katkı sağlayan ilk rol ölçüt belirleyicidir. Bu üye grup eğitimi ve tartışmaları sırasında grup performansının kabul edilebilir sınırları için ölçütleri belirler.

Uzman ya da grup lideri tarafından grup üyelerine verilen bir diğer rol ise gözlemci rolüdür. Bu üye grup eğitimi ve tartışmaları sırasında grup üyelerinin birbiri ile ilişkilerini ve etkileşimlerini gözlemleyerek ve bunları kayıt altına alır. Böylece grup eğitimi uygulamaları ve tartışmaları etkin bir şekilde değerlendirilebilir.

Grup dinamiğinden kendiliğinden ortaya çıkmayan bir diğer rol ise yazıcıdır. Yazıcı grup aile eğitimi uygulama sürecinde ortaya çıkan kararları, önerileri, yeni eğitim gereksinimlerini ve ilgileri kayıt altına alır.

Bu ana başlık altında yer alan ve grup dinamiği sürecinde kendiliğinden ortaya çıkmayan son grup üyesi rolü hakemdir. Hakem, grup aile eğitimi sırasında harcanan zamanı, grup üyelerinin katılımını, iletişimi ve grup sürecinin belirlenen süreç üzerinden yürümesini saplayan grup üyesidir.

Grup Dinamiğini Bozucu Roller: Grup aile eğitimlerinde ve tartışmalarında en çok karşılaşılan ve grup dinamiğini bozan rol baskın kişiliktir. Bu bireyler grup aile eğitimi uygulamalarını kendi gereksinimleri doğrultusunda yönlendirmeye çalışırlar ve grup üyelerini bu yönde baskı altında tutmak isterler.

Grup dinamiğini bozucu bir diğer rol ise saldırgan özellikler gösteren grup üyesinin sergilediği roldür. Saldırgan, çeşitli biçimlerde diğer grup üyelerine karşı kırıcı, saygısız tavır ve davranışlar sergilerler. Bazen sadece saldırgan olmak için aslında hiç desteklemedikleri düşünce ve önerileri destekleyebilirler.

Meydan okuyucu rolünü sergileyen grup üyesi, diğer grup üyelerinin, uzmanın ya da grup liderinin sunduğu düşünce, öneri ve bilgileri kabul etmediği gibi bu kabul etmeme durumunu olumsuz tavır ve davranışlarla destekler ve grubu sığ ve amaca hizmet etmeyen tartışmalara sürüklemeye çalışır.

Grup dinamiğini bozucu bir diğer rol ise kötümserliktir. Kötümser rolü oynayan grup üyesi grup aile eğitimi uygulamalarının ve tartışmalarının, düşüncelerin, çözüm önerilerinin ve olguların devamlı kötü yönü gören ve bu kötü yöne devamlı aşırı vurgu yapan kişidir.

Grup dinamiğini bozan rollerden bir diğeri de gösterişçidir. Gösterişçi, devamlı olarak kendini ön plana çıkarmaya çalışan, eğitim süreci içerisinde devamlı kendi reklamını yapan, olay ve olguların ne kadar farkında olduğunu göstermek için grubun diğer üyelerinin kendilerini ifade etmelerini ve grup dinamiğinin oluşmasını engelleyen grup üyesini tanımlamaktadır. Bu tavır ve davranışları diğer grup üyelerinin rahatsız olmasına, başlangıçta konuya yeterince odaklanamamasına ve sonrasında da bu üye nedeniyle kendilerini ifade etmekten çekinmelerine neden olabilir.

Grup üyelerinin içinde kendi duygu ve düşüncelerinin daha önemli olduğunu devamlı vurgulayan, kendi ile ilgili konuların önemini ısrarla savunan grup üyesinin oynadığı rol ise yarışmacıdır. Yarışmacı, diğer grup üyelerinin söylediği her şeyden sonra kendi duygu ve düşüncelerini ifade edip kendi duygu ve düşüncelerinin önemini ısrarla savunur.

Grup dinamiğini bozan bir diğer grup üyesinin oynadığı rol ağıtçıdır. Bu grup üyesi en kötüyü kendisinin yaşadığını, her zaman başına kötü şeyler geldiğini ifade eder ve diğer grup üyelerinin de bu durumu onaylamasını ister. Aynı zamanda bu grup üyesinin onaylanması da çoğu zaman ağıtçı grup üyesi için yeterli değildir. Hiçbir zaman grup üyelerinin onu yeterince anlamadığını ve değer vermediğini ifade ederek grup dinamiğinin kendinden başka bir konuya yönelmemesi için elinden geleni yapar.

Grup dinamiğini bozan ya da oluşmasını engelleyen son rol ise ilgisizdir. Bu rolün grup dinamiği üzerinde olumsuz bir etkisi olmadığına dair bazı uygulamacı fikirleri olsa da bu role uygun davranan üye sözel olmayan davranışları ile grup eğitiminin ve tartışmasının anlamsız ve önemsiz olduğuna vurgu yapar.

Grup aile eğitimi uygulamalarının biçemleri iki ana başlık altında toplanabilir. Bunlar;

• Tamamen yapılandırılmış grup aile eğitimi uygulamaları ve
• Yarı-yapılandırılmış aile eğitimi uygulamalarıdır.

Uzman ya da grup lideri aile eğitim grubunun amacı, gereksinimleri ve ilgileri doğrultusunda hangisini tercih etmesi gerektiğini belirlemelidir. Tamamen yapılandırılmış grup aile eğitimi uygulamalarında uzmanın ya da grup liderinin karşılaşacağı riskler daha düşük iken yarı-yapılandırılmış uygulamalarda uzman ya da grup liderinin karşılaşılacağı riskler daha yüksektir. Aynı zamanda yarı-yapılandırılmış grup aile eğitimi uygulamaları uzmanın ya da grup liderinin deneyiminin olmasını ve yeterliliklerinin çeşitliği olmasını gerekli kılar.

Tamamen yapılandırılmış grup aile eğitimi biçemlerinin genelde amacı aileleri belirli bir konu hakkında bilgilendirmektedir. Bu biçemler grup aile eğitiminin amacı doğrultusunda yarı yapılandırılmış grup aile eğitimi biçemleri ile birlikte uygulanabilir. Tamamen yapılandırılmış grup aile eğitimi biçemi şu uygulamaları içermektedir;

Ders , bütün grup eğitimi biçemleri içinde en fazla yapılandırılmış olanıdır. Grup aile eğitiminde derslerin kullanım amacı ailelere doğrudan bilgi vermek ve böylece ailelerde belirli bir düzeyde bilgi birikiminin oluşmasını sağlamaktır. Derslerin sonunda soru kısmı olabileceği gibi bu kısım olmayabilir. Genellikle aileler derslerde pasiftirler ve verilen bilgiyi almak ya da öğrenmekle sorumludurlar. Bazı olumsuz özellikleri olmasına rağmen grup aile eğitiminde dersler ailelerin bir bilgiyi edinmelerinin en kısa yolu olarak değerlendirilebilir.

Sempozyum, birçok alanda bilgi vermek için etkin bir şekilde kullanılan bir biçemdir. Bu biçemde birkaç davetli uzman belirlenmiş bir başlığa yönelik dinleyicilere bilgi aktarımı gerçekleştirir. Uzmanların konuşma süreleri sınırlıdır. Dinleyiciler, uzmanların belirlenmiş konu hakkında bilgilerini ve deneyimlerini dinlerler.

Sözel sunular, dersler ve sempozyumlar kadar yapılandırılmış olmayan bu biçemde öğretmenler, uzmanlar ya da grup lideri belirli bir konu hakkında dinleyicilere görsel uyaranlar vermeden sözel olarak bilgi aktarımı gerçekleştirirler. Sözel sonular da powerpoint görsellerin kullanılması, bu powerpoint slaytları görsel bilgi aktarımı içermiyorsa, anlamına gelmez.

Görsel ve sözel sunular, uzman ya da grup liderleri tarafından dinleyicilere aktarılan bilginin sadece sözel değil aynı zamanda görsel uyaranlar ile desteklenmesidir. Bu biçemde uzman ya da grup lideri, fotoğraf, animasyon veya film gibi görselleri etkin bir şekilde kullanırlar.

Kitap gözden geçirmeleri, genellikle bizim ülkemizde çok fazla tercih edilmeyen bu aile eğitimi uygulama biçemi, aile eğitimi grubunun belirlenmiş bir konu hakkında yazılmış kitap, ders notları veya eğitim programını uzman veya grup liderinin katılımında ya da bunların katılımı olmadan tartışmalarıdır. Bu biçemde grup üyelerinin söz konusu yazılı materyali grup toplantısından önce okumuş ve grup toplantısına hazırlanarak gelmiş olması gereklidir. Bu biçemde grup, üyelerden birkaçının yazılı materyali inceleyip sonrasında edindikleri bilgileri grupla paylaşmasını talep edebilir. Bu uygulama grup üyelerinin grup dışı zamanlarda grup için zaman ayırmasını, okumasını ve belirli bir hazırlık yapmasını gerektirdiği için üyeler tarafından tercih edilmeyebilir ya da sorumluluklar birkaç üyenin üzerinde kalabilir.

Tartışmalar, daha önceden ortaya çıkmış ya da belirlenmiş iki farklı görüşün savunucularının grup üyeleri önünde kendi görüşlerini sunmaları ve savunmalarıdır. Bu biçem özel eğitim alanında tartışmalı bazı konularda ailelerin bilgilenmesini sağlaması açısından önemlidir.

Kolaj, bir uzmanın ve bir moderatörün katılımıyla belirli bir konu başlığı altında dinleyicilerin bilgilendirilmesini amaçlayan bu biçemin iki türü vardır. İlk türünde uzman konu ile ilgili sunumunu gerçekleştirir ve sonrasında moderatör konun detaylandırılmasını sağlamak amacıyla uzmana çeşitli sorular sorar, sonra moderatör dinleyicilerin soru sormasını sağlar ve uzman bu sorulara da cevap verir. En sonunda da moderatör konu ile ilgili bilgileri özetleyerek eğitimi bitirir. Kolajın ikinci türünde ise eğitim etkinliği, bir uzman ve uzmanın bilgi vereceği konu ile ilgili bir grubun katılımı ile gerçekleşir. Moderatör, sunusu yapılacak konuyu sunar ve sonrasında uzman ve katılımcı gruba sunularını yapması için söz verir. Moderatör sunular bittikten sonra hem uzmana hem de katılımcı gruba sorular sorarak tartışmayı başlatır ve yönetir. Bu sürecin sonunda dinleyici soruları alınır ve muhatapları soruları cevaplar. Son aşamada da moderatör bütün süreci özetleyerek eğitimi tamamlar.

Panel, tamamen yapılandırılmış grup aile eğitimi biçemlerinin en az yapılandırılmış olanıdır. Panel, dört ya da altı konuşmacının katıldığı, bu katılımcıların belirlenmiş olan konu başlığı ile sunumlarını gerçekleştirdiği ve panel üyelerinin kendi aralarında konu başlığı hakkında tartışma yürütebildiği bir biçemdir.

Yarı yapılandırılmış grup aile eğitimi biçemleri grup üyelerinin daha aktif roller alacağı, bir grup dinamiğinin oluşmasını ve grubun, grup üyeleri için sosyal destek olmasını amaçlayan aile eğitimlerinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu uygulamalar, ailelerin gelişimine katkı sağlamak ve özgüven, öz farkındalık benlik algısı gibi psikolojik değişkenler açısından aileleri olumlu yönde desteklemek için etkilidir. Bu ana başlık altına yer alan biçemler şunlardır;

Beyin fırtınası , grup üyelerinin belirli bir konu hakkında düşüncelerini ve önerilerini etkin bir şekilde herhangi bir sınırlama olmadan ifade ettikleri bir biçemdir. Bu uygulamada bütün uygulamacıların düşünceleri ve önerileri kabul edilir. Bu biçem, ailelerin kendi sorunlarına kendilerinin çözüm bulması amacıyla kullanılmaya son derece uygundur.

Yuvarlak masa , grup üyelerinin birbirlerinin yüzlerini görerek belirli bir konuda tartışma yürütmek amacıyla yuvarlak bir şekilde oturmalarını ifade eden bir biçemdir. Bu biçemde grup üyelerinin hepsinin tartışmaya katılması için uzmanın çaba harcaması ve grup üyelerini özendirmesi gereklidir. Uzman ya da grup liderinin bu biçemde temel sorumluluğu, grup üyelerinin tartışılacak konu hakkında yeterince bilgi sahibi olmalarını ve tartışmanın devamı için gerekli materyal ve bilgileri grup üyelerine sağlamaktır. Uzman ya da grup lideri bu biçemde yönlendirme yaparken tartışmanın sonuçlarını etkileyecek her türlü davranış ve tavırdan kaçınmalıdır.

İç içe daireler, bu biçem yuvarlak masa biçeminin bir uyarlamasıdır. Genellikle büyük gruplarda daha etkin tartışma yürütmek için tercih edilen bu biçem için ana grup iki alt gruba bölünür. Bu alt gruplardan biri merkezde bulunan daire içinde yer alırken diğer grup merkezdeki dairenin etrafında bir daire olur. Bu biçemde ilk önce merkezde bulunan grup tartışılacak konu hakkında görüş ve düşüncelerini ifade eder. Merkezdeki tartışma olgunlaştıktan sonra tartışmayı o ana kadar takip eden dış daire de tartışmaya dâhil olur.

Söyleşi oturumları , bu grup biçemi yine büyük grup aile eğitimlerinde hem zamanı etkili kullanmak hem de etkili sonuçlar elde etmek için tercih edilen bir biçemdir. Büyük grup 6-8 kişilik küçük gruplara bölünür. Bu küçük gruplarda katılımcıların hepsinin kendini ifade etme şansı olduğu gibi bu söyleşilerin odağı katılımcıların bilgi ve deneyimlerini birbirleri ile paylaşmasıdır. Bu küçük gruplar söyleşiye başlamadan kendi aralarında bir yazıcı belirlerler. Bu yazıcı küçük söyleşi grubunda alınan her kararı ve öneriyi neden-sonuç ilişkisi ile kayıt altında alır. Daha sonra bu kayıt altına alınan karar ve öneriler büyük grupla paylaşılır ve tartışılır. Bu uygulama büyük grup aile eğitimlerinde grup üyelerinin birbirini daha yakından tanıması ve grup dinamiğinin oluşması için etkili bir uygulamadır.

Çalıştaylar , yapılandırılmış grup eğitimi uygulamalarının ailelerin ya da grup üyelerinin etkin rol alabileceği yarı yapılandırılmış uygulamalara dönüştürmenin en etkili yoludur. Bu biçemde aileler, daha önce yapılandırılmış uygulama ile verilen bilgileri hem deneyimlerler hem de derinlemesine öğrenirler. Büyük grup aile eğitimlerinde sayının fazla olması nedeniyle çalıştaylarda grup üyeleri alt gruplara bölünerek küçük çalışma grupları oluşturulabilir ve böylece grupların etkin çalışması ve verim elde etmesi sağlanabilir.

Canlandırma , grup aile eğitimleri içinde en az yapılandırılmış olan biçemlerden biridir. Bu biçemde bir durum ya da bir olgu grup içinde belirlenmiş roller çerçevesinde grup üyeleri tarafından canlandırılır. Bu biçem ailelerin bazı durumlarda yaşadıklarını etkin bir şekilde grupla paylaşmalarına olanak sağladığı gibi aynı zamanda grup üyeleri arasında duygudaşlık kurulmasına yardımcı olur.

Dramatizasyon , grup üyelerinin kendilerinin yazdığı ve oynadığı küçük oyunları ifade etmek için kullanılan bir kavramdır. Bu biçemde grup üyelerinin rol alması yerine kuklalarda kullanılabilir. Bu biçemde bir durumun ya da olgunun derinlemesine anlaşılması sağlamak temel amaçtır.

Grup Aile Eğitimi Uygulamaları Dışındaki Aile Eğitimi Uygulamaları

Uzmanların aile eğitimi amacıyla gerçekleştirdikleri diğer uygulamalar:

Sınıf içi etkinlik temelindeki aile eğitimi uygulamasına sınıfta yardımcılık ya da gönüllü çalışma da denilmektedir. Bu aile eğitimi uygulamasını temel amacı ailelerin öğretici olarak yetiştirilmesidir. Bu uygulama sürecinde ebeveynler sınıf içi etkinliklere yardımcı, gözlemci ya da öğretici olarak katılabilirler.

Sınıf içi etkinlikleri uzman ve öğretmen tarafından etkin bir şekilde planlanmalıdır. Uzman ya da öğretmenler tarafından bu aile eğitimi uygulamasının tercih edilmesinin en önemli nedeni ebeveynlerin sınıf içinde gerçekleştirilen eğitim ve öğretim uygulamalarını evlerinde doğru yöntem ve teknikler ile destekleyebilmelerine olanak sağlamasıdır. Bu uygulama aynı zamanda ailelerin yanlış uygulamalarının farkına varmalarına ve düzeltmelerine imkan verir. Bu durum ebeveynlerinin motivasyon düşüklüğünü engeller ve motivasyonlarının artması için gerekli olan koşulların oluşmasına yardımcı olur. Aynı zamanda bu uygulama, uzman ya da öğretmenlerin ebeveynlere çocuklarının sınıf içi performansları hakkında bilgi vermelerinden daha etkili ve kolaydır.

Sınıf içi aile eğitimi etkinliği mutlaka uzman ve öğretmen tarafından titizlikle planlanmalı ve uygulanmalıdır. Bu planlama sırasında dikkat edilmesi gereken bazı değişkenler aşağıda kısaca özetlenmiştir.

• Sınıf içi etkinliğin amacı mutlaka açık ve net bir şekilde belirlenmelidir.
• Belirlenen amaçlar mutlaka sınıf içi etkinliğe katılacak ebeveynlerle paylaşılmalıdır.
• Belirlenen amaçlara ulaşılmasında ebeveynlerin gereksinim duyacağı kuramsal bilgi uzman ya da öğretmen tarafından aileye verilmelidir.
• Sınıf ortamı bu etkinlik için düzenlemeli ve bu düzenlemede sınıfın özellikleri mutlaka dikkate alınmalıdır.
• Sınıf içi etkinliğe katılacak ailenin sosyoekonomik düzeyi göz önünde bulundurulmalı aileyi her anlamda zor durumda bırakacak taleplerden ve etkinliklerden kaçınılmalıdır.
• Yetersizliği olan çocuğun ailesinin ortamda bulunması nedeniyle sergileyebileceği sorun davranışlar mutlaka yordanmalı ve bunun için gerekli önlemler alınmalıdır.
• Ebeveynlerin sınıf içinde ne kadar süre ve hangi etkinlik için katılacağı belirlenmeli ve bu süre yavaş yavaş zaman içinde arttırılmalıdır.
• Sınıf aile katılımı hakkında bilgilendirilmelidir.
• Sınıf ortamı hakkında sınıf içi etkinliğe katılan aile bilgilendirilmelidir.

Sınıf içi etkinlik sırasında uzman ya da öğretmenin dikkat etmesi gereken konular aşağıda kısaca özetlenmiştir.

Sınıf içi etkinlikler sırasında ebeveynlerin uyarılmasında ebeveynlerin hassasiyetleri göz önüne bulundurulmalıdır.

• Uzman ve öğretmen sınıf içi etkinliği sırasında sınıfın olumlu ortamının bozulmasına ya da zarar görmesine izin vermemelidir.
• Sınıf içi etkinlikler sırasında yönlendirmeler aile ile olumlu bir iletişim ve etkileşim temelinde yapılmalıdır.
• Sınıf içi etkinlik uygulaması yeterince esnek olmalı amaca ulaşmayı engelleyici durumlarla karşılaşıldığında gerekli düzenleme hemen yapılmalıdır.

Sınıf içi etkinlik sonrasında uzman ve ailenin yapması gerekenler söz konusudur. Aile ve uzmanın sınıf içi etkinlik sonrası yapması gerekenler maddeler halinde özetlenmiştir.

• Sınıf içi etkinlik uygulaması uzman ve aile tarafından birlikte değerlendirilmelidir.
• Bu değerlendirmeden elde edilen veriler doğrultusunda bir sonraki sınıf içi etkinlik planlanmalıdır.
• Ailenin sınıf içi etkinlik sırasında gözlemleri sonucunda elde ettiği bilgiler incelenmeli ve ailenin yanlış gözlem sonuçları düzeltilmelidir.
• Sınıf içi etkinliğin konusu evde aile tarafından tekrarlanacaksa ailenin bu öğretimi nasıl yapılacağı planlanmalıdır.
• Ailenin eğitim ve öğretim yöntem ve teknikleri hakkındaki bilgiler gözden geçirilmeli ve eksiklikleri varsa mutlaka tamamlanmalıdır.
• Değerlendirme sırasında uzman ya da öğretmen hem uygulamanın hem de ailenin olumlu yönlerini ifade etmeli, daha sonra aksayan yönleri nazik bir şekilde belirtmeli ve görüşmeyi ailenin olumlu yönleri ile sonlandırmalıdır.

Birebir aile eğitimi uygulamaları, özel eğitim alanı temelinde tanımlanırsa, yetersizliği olan çocuğun ebeveynlerine ya da ailenin tüm üyelerine eğitim verilmesi olarak tanımlanabilir. Birebir aile eğitimi uygulamaları özel eğitim alanında genelde görüşme tekniği ile gerçekleştirilmektedir.

Birebir aile eğitimi uygulamaları bir süreçtir. Bu süreç ilk olarak ailenin hikâyesinin alınması ile başlar; gereksinimlerinin belirlenmesi, bu gereksinimler doğrultusunda ihtiyaç duydukları eğitimin başlıklarını belirlemek ve bu eğitimi verilmesiyle devam eder. En sonunda da uzman ve aile üyelerinin eğitim çıktılarının değerlendirilmesi ile sonuçlanır.

Birebir aile eğitimi uygulamaları tek bir aile ile gerçekleştiriliyor olması bu uygulamanın plansız, ayaküstü, belirgin bir amaca yönelik olmaması anlamına gelmemelidir. Bu eğitim uygulamaları diğer aile eğitim uygulamalarından daha ciddi ve daha nitelikli bir planlamayı gerektirmektedir. Bu eğitim uygulamasını gerçekleştirecek uzman ve aile bu uygulamaya özenle hazırlanmalı ve amaca yönelik hazırlık yapmalıdır. Bu hazırlıkların ne olduğu kısaca özetlenmiştir.

• Birebir aile eğitimi uygulamasının amaçları ya da düzeyine göre eğitim konuları belirlenmelidir.
• Birebir aile eğitimin gündemi listelenmeli ve bu liste görüşme öncesi aile ile paylaşılmalıdır.
• Birebir aile eğitimi uygulamasında aileye verilecek eğitimin içeriği ailenin sosyoekonomik düzeyine uygun olmalıdır.
• Aile birebir aile eğitimi öncesinde görüşmenin ne kadar zaman alacağı, amacı ve içeriği konusunda detaylı bir şekilde bilgilendirilmelidir.
• Bu bilgilendirmede aileden neler beklendiği içeriğe uygun bir şekilde ifade edilmelidir.
• Birebir aile eğitimi uygulamasının yapılacağı ortam hem ailenin hem de uzmanın rahat edebileceği bir şekilde düzenlenmelidir.
• Uzman aile eğitiminin içeriği doğrultusunda gerekli materyalleri mutlaka hazırlamalı ve bu materyallerin nasıl ve nerede kullanılacağı konusunda net fikirleri olmalıdır.

Bütün bunların yanı sıra uzmanın birebir aile eğitimi uygulamasında dikkat etmesi gereken bazı unsurlar söz konusudur. Bu unsurlar kısaca özetlenmiştir.

• Uzman ebeveynleri samimi ve olumlu karşılamalıdır. Bu ebeveynlerin stres ve kaygısını azaltılmasına yardımcı olacaktır.
• Uzman görüşmeye/eğitime mutlaka olumlu konularla başlamalı ve görüşmeyi/eğitimi olumlu unsurları paylaşarak sonlandırmalıdır.
• Uzman aile eğitimi sırasında mesleki terimleri kullanmaktan kaçınmalıdır.
• Uzman görüşmenin olumlu bir atmosferde gerçekleşmesi için gerekli düzenlemeleri yapmalıdır.
• Uzman, ailelerin bu tür görüşmeleri kendilerini ifade etmek için fırsat olarak değerlendirdikleri ve amaçtan uzaklaşarak farklı ve çok detay bilgiler verme eğiliminde olduklarını unutmamalıdır. Buna karşı uygun hazırlıkları yapmalıdır.
• Uzman ailenin duygularını anladığı göstermeli ancak buna aşırı vurgu yapmamalıdır.
• Uzman ailenin kendini ifade etmesine olanak tanımalı ancak aynı zamanda konunun dağılmasına da izin vermemelidir.
• Uzman, ailenin beklentilerini ve umutlarını kırmadan ailenin beklenti ve umutlarını gerçekçi bir düzeye çekmelidir.
• Uzman birebir eğitim yaptığı ailenin kültürel ve sosyal değerlerini mutlaka göz önünde bulundurmalı ve kesinlikle göz ardı etmemelidir.

Birebir aile eğitiminin sonunda uzmanın yapması gereken en önemli şey görüşme/eğitimin sonuçlarının değerlendirilmesi ve gelecek görüşme/ eğitimin planlanmasıdır. Uzmanın görüşme sonunda aile ile birlikte yapması gerekenler kısaca özetlenmiştir.

• Görüşmenin/eğitimin sonunda uzman o görüşmede alınan kararlar, üzerinde durulan konular, ailenin gösterdiği gelişme konusunda kısa bir özetleme yapmalıdır.
• Uzman görüşme/eğitim sırasında alınan önemli kararları aileyle tekrar etmeli ve daha sonrasında bu kararları aileye yazılı olarak vereceğini belirtmelidir.
• Bir sonraki görüşme/eğitimin ana hatları ile planlaması yapılmalı ve uzman bu konuda aileye rehberlik etmelidir.
• Uzman görüşme/eğitim sonrasında önemli noktaları yazılı hale getirmelidir.

Uzaktan eğitim, eğitimin birçok alanında giderek yaygınlaşan bir uygulama olarak karşımıza çıkmaktadır.

Özel eğitim alanın hem kendisinin yeni bir alan olması hem de uzaktan eğitimin yeni gelişen bir uygulama olması bu konuda sınırlı kaynağın olmasına neden olmaktadır. Bu konuda öncü uygulamalardan ilki Okulöncesi Eğitimi Genel Müdürlüğü ve UNICEF tarafından hazırlanan “Videoya Dayalı Aile Eğitimi” programıdır. Bu program çerçevesinde 0-7 yaş arasında çocuğu olan aileler için hazırlanan videokasetler ile ailelere çocuk gelişimi ve eğitimi konusunda bilgiler verilmektedir.

Ülkemizde doğrudan özel eğitim alanında ailelere eğitim vermeyi amaçlayan ve internet üzerinden kullanılabilen en önemli uzaktan eğitim programı “Aile Bilgi ve Destek Eğitim- E-Abdep”tir. Program zihinsel yetersizliği olan çocukların ailelerine yönelik olarak TUBİ- TAK ve Anadolu Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projesi olarak desteklenerek geliştirilmiştir.