Engelli Mevzuatı ve Meslek Etiği Dersi 7. Ünite Sorularla Öğrenelim

Etik nedir?

Etik: Türk Dil Kurumuna (TDK) göre etik, “çeşitli meslek kolları arasında tarafların uyması veya kaçınması gereken davranışlar bütünü” tanımlanmaktadır (TDK, 2018). Sözü edilen bu davranışlar genellikle etik kodlar veya etik ilkeler olarak adlandırılmaktadır. Etik ilkeler, genellikle bireyin yaşadığı toplum ve kültür içerisinde oluşmakla birlikte, dünya kültürlerinin çoğu tarafından uyulması önerilen kuralları yansıtır.

Ahlak nedir?

Ahlak: TDK’ye (2018) göre ahlak, “belli bir dönemde belli insan topluluklarınca benimsenmiş olan, bireylerin birbirileriyle ilişkilerini düzenleyen geleneksel davranış kurallarının, yasalarının, ilkelerinin toplamı” olarak tanımlanmıştır. Gelişim biliminin açıklamasına göre ise ahlak, bireyin toplumsal olan ile toplumsal olmayanı birbirinden ayırt etme becerisidir.

Hukuk nedir?

Hukuk: Hukuk, toplumu düzenleyen ve devletin yaptırım gücünü belirleyen yasaların tümünü ifade etmektedir.

Hukuk'un işlevi nasıl açıklanmaktadır?

Hukuk’un işlevleri şu şekilde açıklanmaktadır: “İnsanlar birlikte yaşarlar ve birbirleriyle değişik ilişkiler kurarlar. Kurulan bu ilişkilerin sağlıklı biçimde yürümesi, meydana gelebilecek anlaşmazlıkların çözülebilmesi için değişik kurallar oluşturulmuştur. İnsanlar arasında oluşturulan bu kurallar genel olarak toplumsal düzen kuralları olarak adlandırılır. Toplumsal düzen kuralları arasında en önemlisi hukuk kurallarıdır. Çünkü hukuk kurallarının uygulanması ve uyulmaması hâlinde yaptırımı, devletin zorlayıcı gücüne dayanmaktadır.” 

Bilim etiği nedir?

Bilim Etiği: Bilim etiği, etik ile ilgili açıklamalardan farklı olmamakla birlikte bilimsel araştırma sürecinde uyulması gereken ilke ve kurallar bütününü ifade etmektedir. Bilimsel araştırma yapan kişilerin bu süreçte uyması gereken ilkeler bilim etiğini oluşturmaktadır. Bu ilkeler genel olarak intihal (bilimsel hırsızlık) yapmama, araştırmaya katılan katılımcılarda gönüllülük arama, toplanan kişisel verileri paylaşmama olarak sıralanabilir.

Bilim etiği ve meslek etiği arasındaki farklar nasıl açıklanabilir?

Bilim etiği ve meslek etiği arasındaki ilişki aslında aşamalı bir ilişkidir. Meslek etiği, belirli meslek gruplarının uyması gereken uygulama kurallarını ve önerilerini ifade etmektedir. Bilim etiğinde ise bu öneriler çoğunlukla uygulanması kısmen zorunlu olan ve çeşitli kurumlar tarafından denetlenmektedir. Bilim etiği ve meslek etiğine doğrudan bakıldığında meslek etiğinin bilim etiğini kapsadığı düşünülebilir. Bu düşünce aslında doğru olmakla birlikte bu iki kavram arasındaki ilişkiyi açıklamakta yetersiz kalmaktadır. Her ne kadar bilim etiği çerçevesinde oluşturulan kurallar takip edilmesi önerilen ve kontrolü çeşitli kurumlarca sağlansa da bu kuralları uygulamaya sokmak, araştırma sürecinde işletmek kişinin meslek etiğine olan inancına bağlıdır. Bu durumda bu iki kavram arasında aşamalı değil birbirine bağlı bir ilişki olduğu söylenebilir. Özetle denebilir ki bilim etiği araştırmalarda meslek etiği mesleki uygulamada uyulması gereken ilke ve kurallardır.

Engelli bakım ve rehabilitasyonunda etiğin dayanakları nelerdir?

Etik kurallar tıpkı ahlak ve hukuk kuralları gibi bireylerin, grupların veya toplumun ihtiyaçları ve zamanın koşulları doğrultusunda oluşturulmuştur. Bu koşul ve ihtiyaçlar kimi zaman yeni etik kuralların ortaya çıkmasını kimi zaman da var olan kuralların değişmesini gerekli kılmıştır. Sözü edilen koşul ve ihtiyaçlar birçok farklı şekilde ortaya çıkabilmektedir. Bu koşul ve ihtiyaçlar etik kuralların oluşmasına ve işletilmesine dayanak oluşturmaktadır. Her ne kadar etik ilkelerin dayanakları pek çok meslek grubu veya örgüt için benzer olsa da bu bölümde engelli bakım ve rehabilitasyonunda etiğin dayanakları ele alınacaktır. Bu gaye ile ilgili dayanaklar aşağıdaki gibi sıralanabilir.

1. İnsanla çalışma

2. Profesyonellik

3. İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi

4. Uluslararası sözleşmeler

5. Ulusal Mevzuat

6. Gereksinimler

Etiğin dayanaklarından olan "insanla çalışma" maddesinde neler değişim göstermiştir?

Bireyin ön planda tutulduğu bu görüş çerçevesinde engelli bireylere sunulan hizmetler büyük ölçüde değişim göstermiştir. Engelli bireylerin gereksinimleri onların gereksinimleri istekleri ve içinde bulundukları koşullar düşünülerek sunulmaya başlanan hizmetler etik kuralları etkilemiştir. Bireyin mahremiyetine önem verme, ayrımcılık yapmama, gönüllülük, anonimlik gibi birçok etik kuralın bu bakış açısı benimsendikten sonra ortaya çıktığı görülmektedir.

Etiğin dayanak maddelerinden "profesyonellik" neden önemlidir?

Engelli bakım ve rehabilitasyonunda etik kuralların ortaya çıkması veya değişmesine dayanak sağlayan bir diğer faktör ise profesyonellik olarak ifade edilebilir. Profesyonellik kavramı temelde bir mesleği teknik ve etik standartlara göre uygulama olarak tanımlanmaktadır. Daha önce sözünü ettiğimiz bireye bakış açısının değişimi konusu bilindiği üzere gereksinimleri doğrudan etkileyerek etik kuralların yeniden ele alınmasını gerektirmiştir. Etik kuralların yeniden ele alınması engelli bakım ve rehabilitasyonu ile ilgili personelin ortaya çıkan yeni ihtiyaç ve koşullara cevap verebilecek seviyede hizmetler ortaya koymasını zorunlu hâle getirmiştir. Burada personelin hem teknik açıdan ortaya çıkan yeni koşul ve gereksinimlere cevap vermesi hem de bu hizmetleri sunarken değişen ve yeni oluşan etik kurallara dikkat etme ihtiyacı doğmuştur. Bu süreç başlangıçta uzmanların sundukları hizmetlerin teknik ve etik açıdan uygun olma ihtiyacını ortaya çıkardığı gibi yeni etik kuralları da beraberinde getirmiştir. Bu noktada profesyonellik kavramı engelli bakım ve rehabilitasyonda etik kurallara göre değişim gösteren hem de etik kuralları değiştiren bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır.

İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi nelere zemin hazırlamış ve değişmesine öncülük etmiştir?

İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi engelli bireylerin bakım ve rehabilitasyonu ile ilgili etik kuralların oluşturulmasında en önemli dayanaklardan biridir. Bünyesindeki maddelerin birçoğu etik kuralların oluşturulması hem de değişimi için zemin hazırlamıştır. Örneğin, Madde 1’de yer alan “Herkes, ırk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal veya başka bir görüş,ulusal veya sosyal köken, mülkiyet, doğuş veya herhangi başka bir ayrım gözetmeksizin bu Bildirge ile ilan olunan bütün haklardan ve bütün özgürlüklerden yararlanabilir” ibaresi etik ilkelerden adil davranma ile ilişkilidir. Buna ek olarak Madde 12’de yer alan “Kimsenin özel yaşamına, ailesine konutuna ya da haberleşmesine keyfi olarak karışılamaz, şeref ve adına saldırılamaz” ibaresi incelendiğinde etik ilkelerden bireyin bağımsızlığına saygı ilkesi ile ilişkili olduğu görülecektir.

Etik dayanaklardan biri olan "uluslararası sözleşmeler"in önemi nedir?

Engelli bireylerin bakım ve rehabilitasyonu ile ilgili etik ilkelerin dayanak noktalarından biri de uluslararası sözleşmelerdir. Birleşmiş Milletlerin (BM) 2008 tarihinde yayımladığı engelli bireyler ile ilgili sözleşme engelli bireylerin bakım ve rehabilitasyonu ile ilgili etik ilkelerin oluşmasında oldukça büyük bir paya sahiptir. Özellikle Madde 3 ve 4’te yer alan engelli bireylere seçim özgürlüğünün tanınması ve kendilerine sunulacak hizmetleri belirlemede aktif rol almalarının sağlanması ile ilgili açıklamalar engelli bakım ve rehabilitasyonu ile ilgili etik ilkelerden bireyin seçimlerine saygı duyma ve bireyin bağımsızlığına saygı duyma ile doğrudan ilişkilidir. Engelli bireylerin bakım ve rehabilitasyonu ile ilgili etik ilkelerin bir diğer önemli dayanağı ise BM’nin 2006 yılında yayımladığı engelli bireylerin hakları ile sözleşmedir. İlgili sözleşmenin 5. Maddesinde “Engelli bireylerin her ne koşulda olursa olsun ayrımcılığa uğramasını engelleyecek önlemler almak gereklidir” ifadesi yer almaktadır. Hem engelli bireyler hakkındaki sözleşme hem de engelli bireylerin hakları ile ilgili sözleşme yalnızca sunulacak hizmetler hakkında öneriler getirmemiş aynı zamanda üye ülkelerin sunduğunu hizmetlerde değişiklik yapmalarını sağlamıştır. Bakım ve rehabilitasyon hizmetlerinde etik ilkelerin dayandığı bir diğer önemli uluslararası sözleşme ise BM Çocuk Hakları Konvansiyonudur.

Engelli bireylerin hakları ile ilgili yayımlanmış uluslararası sözleşmeler etik ilkelere doğrudan referans noktası oluşturmuştur. Sözü edilen sözleşmeler engelli bireylerin temel hak ve özgürlüklerine açıklık getirmekle birlikte sunulacak hizmet standartlarını etkilemişlerdir.

Ulusal mevzuat; engelli bireylerin bakım ve rehabilitasyonunda nelere ortam hazırlamıştır?

Engelli bireylerin bakım ve rehabilitasyonu ile ilgili birçok uluslararası sözleşme, ulusal yönetmelik ve kanun etik ilkelerin dayanağını oluşturmaktadır. Ulusal ve uluslararası çapta alınan bu kararlar engelli bireye bakış açısını değiştirerek sunulan hizmetlerin değişen bakış açısına göre yeniden şekillenmesini zorunlu kılmıştır. Bu durum etik ilkelerin sorgulanarak değiştirilmesine ve yeni etik ilkelerin benimsenmesi durumunu ortaya çıkarmıştır.

Engelli bireylerin bakım ve rehabilitasyonu ilgilendiren yasa, yönetmelik ve uluslararası sözleşmeler etik ilkeleri doğrudan ortaya koymamış etik ilkelerin oluşmasına ortam hazırlamıştır.

Gereksinimler nelerdir?

Ülkemizde engelli bireylerin bakım ve rehabilitasyonu ile ilgili yayımlanmış birçok kanun ve yönetmelik bulunmaktadır. Bu kanun ve yönetmelikler içerisinde bakım ve rehabilitasyon sürecine ilişkin kurallar ve standartlar da dağınık olarak belirlenmiştir. Fakat hâli hazırda engelli bakım ve rehabilitasyonu ile ilgili etik ilkelere özgü bir yayın bulunmamaktadır. Bakım ve rehabilitasyon sürecinde aktif rol alan hemşire, bakıcı, özel eğitim öğretmeni, kurum müdürleri ve benzeri personelin eğitimi ile ilgili üniversite bölümleri ve mesleki eğitim merkezlerinin yayımladığı etik ilkelere ulaşılsa da bakım ve rehabilitasyon süreci ile ilgili genel etik ilkelerin yer aldığı düzenli bir kaynak yoktur. Etik ilkelerin takibi ve uygulanması her ne kadar meslek elemanının inisiyatifine bırakılıyor olsa da bu ilkelerin yazılı bir formda bulunmayışı bu ilkelerin takibi ve uygulamasını güçleştirecektir. Bu bağlamda konu ile ilgili etik ilkelerin kapsamlı bir biçimde ele alındığı kaynaklara ihtiyaç duyulduğu aşikârdır.

Engelli bakım ve rehabilitasyonunda etik ilkeler nelerdir?

Engelli bakım ve rehabilitasyonunda etik ilkeler:

• Ayrımcılığa karşı olma
• Engelli bireyin özelliklerine duyma
• Bireyin bağımsızlığına saygı
• Yardım zorunluluğu
• Zarar vermeme
• Gizlilik ve anonimlik
• Sözünde durma
• Dürüstlük
• Profesyonelin profesyonelliğini koruması
• Profesyonel ilişkide eşitsizlikten kaçınma

Ayrımcılığa karşı olma ilkesinde hangi detaylar önemlidir?

Ayrımcılığa karşı olma ya da ayrımcılık yapmama ilkesi birçok uluslararası anlaşma ve bildiride yer alan en temel haklardan biridir. Bu ilkeye göre bakım ve iyileştirme hizmeti sunan uzmanlar hiçbir koşul altında yaşa, etnik kimliğe, kültüre, cinsiyete, inanca, medeni hâle veya sosyoekonomik duruma göre ayrımcılık yapamazlar. Uzmanlar, engelli bireylere sunulan hizmetlerde eşit bir yaklaşım izlemelidirler. Hiçbir nedenden ötürü kişiler birbirinden daha iyi veya daha kötü derecede hizmet alamaz. Ayrımcılığa karşı olma ilkesi ile ilişkili bir diğer önemli konu ise etiketleme/damgalama yapmamadır. Daha çok değerlendirme ve tanı sürecinde ortaya çıkan bu sorun, engelin kişinin önüne geçmesine neden olmaktadır. Burada önemli olan nokta ise her zaman bireyin engelden önce geldiğidir.

Engelli bireyin özellikle hangi özelliklerine saygı duyulmalıdır?

Bakım ve rehabilitasyon sürecinde uzmanlar farklı inanç ve kültüre sahip bireylerle karşılaşabilmektedir. Uzmanlar, hizmet sundukları engelli bireyin kültürel geçmişine, ait olduğu sosyal grubun özelliklerine saygı duymalıdır. Bu ilke yalnızca engelli bireyin özelliklerini kabul etme ile ilgili değildir. Aynı zamanda bireyin özelliklerine bağlı olarak ortaya çıkan gereksinimlerin karşılanması da bu ilke içerisine girmektedir. Sunulan müdahalelerde uzman, engelli bireyin inançları, kültürel değerlerini analiz ederek bu faktörlere göre hizmet sunmalıdır. Engelli bireyin hizmetlerden en iyi şekilde faydalanmasını sağlayacak düzenlemeler gerçekleştirilmelidir.

Yardım zorunluluğunun önem taşımasının başlıca sebepleri nelerdir?

Yardım zorunluluğu, temel bir mesleki etik ilkesi olmanın yanında tüm insanlık için geçerli bir etik ilkedir. Zor durumda olana yardım etme temel bir insani değerken bilgisi ve imkânı olan meslek uzmanları için yardım etme bir seçimden çok zorunluluğa dönüşmektedir. Bu ilkenin uygulanmaması durumu yalnızca uzmanın işlediği etik bir ilke ihlali değil aynı zamanda bir bireyin hayatında oldukça olumsuz sonuçlar doğurabilecek bir ihmalkârlıktır. Uzmanlar, engelli bireylerin gereksinimlerini kendileri karşılayamayacak dahi olsalar uygun hizmetlere yönlendirerek onlar için gerekli kurum ve uzmanlarla iş birliği kurarak yardım etmeleri gerekmektedir. Yardım etme, uzmanın bilgi, zaman vb. bahaneler üreterek görmezden geleceği bir durum değildir. 

Etik ilkelerden olan gizlilik ilkesinin bazı durumlarda bozulabilme koşulları nelerdir?

Gizlilik ilkesi belirli koşullar altında bozulabilmektedir. Bu koşullar şunlardır:

• Birey hakkında dava, soruşturma gibi hukuki bir işlem yürütüldüğü durumlarda gizlilik ilkesi bozulabilir. Resmî bir talep sonucunda uzman birey ile ilgili bilgileri gerekli kurum ve uzmanlarla paylaşabilir. Burada hukukun etiğe olan üstünlüğü söz konusudur.
• Hizmet sunulan kişinin kendine ve başkalarına zarar verme ihtimalinin kesin ve net olduğu durumlarda gizlilik ilkesi bozulabilir.
• Bireye sunulacak hizmetlerin belirlenmesi veya değerlendirilmesi ile ilgili birden fazla uzmanın görüşüne ihtiyaç duyulduğu durumlarda gizlilik ilkesi bozulabilir. Engelli bireylerin bazı durumlarda ihtiyaçları farklı uzmanların bir arada çalışmasını gerektirebilir. Bu tür durumlarda uzman konu ile ilgili toplantılarda çeşitli uzmanlarla bilgileri paylaşabilir.
• Ailenin yazılı izni olmak koşulu ile uzmanın bireye ait bilgileri bir kitap, makale ya da bilimsel toplantıda kullanmak istediği durumlarda gizlilik ilkesi bozulabilir.

Dürüstlük kavramının önemi nedir?

Dürüstlük, bireyin doğru, açık ve güvenilir olmasını ifade etmektedir. Hem ahlaki hem de etik bir değer olan dürüstlük tıpkı sözünde durma ilkesi gibi uzman ve birey için farklı sorumluluklar oluşturmaktadır. İdeal durum hem bireyin hem de uzmanın yaşadıkları ilişki de birbirilerine dürüst davranmaları gerektiğidir. Fakat bu engelli birey için ahlaki bir değerken uzman için profesyonel ilişki gereği bir sorumluluktur. Her koşulda uzman, engelli bireye dürüst davranmalıdır.

Profesyonel ilişkide eşitsizlikten kaçınmanın gerekliliği hangi detaylardır?

Bireylere eşit davranma hem ahlaki hem de etik bir ilkedir. Uzman ne koşulda olursa olsun herhangi bir nedenden ötürü hizmet sunduğu kişilere eşit davranmalıdır. Meslek, cinsiyet, sosyoekonomik durum, inanç vb. faktörler uzman ve birey arasındaki ilişkiyi etkilememelidir. Bu ilke daha önce açıkladığımız dürüstlük, sözünde durma ilkeleri gibi hem uzmanı hem de hizmet alan bireyi bağlamaktadır. Fakat eşitsizlikten kaçınma uzman için bir sorumlulukken hizmet alan birey için ahlaki bir değerdir.