Engelli Bakımı ve Rehabilitasyonunu Planlama Dersi 7. Ünite Özet

Giriş

Yetersizlik demek herhangi birşeyi yapmada yeterli olamamak demektir. Dolayısıyla yetersizliği olan bireyler günlük yaşamlarında banyo yapma, tırnak kesme, dişlerini fırçalama, burun ve kulak temizliği, sakal tıraşı olma, istenmeyen tüylerin temizliği, odasının temizliği, yatağının düzeni, çamaşırlarının yıkanması, tehlikelere karşı korunması ve gözetilmesi gibi becerilerde yetersizlikler yaşarlar ve yardıma gereksinim duyarlar. Böyle durumlarda yetersizliği olan bireylere yönetmeliklerde de belirtildiği şekilde bakım hizmetleri sunmak gerekir. Ancak bakım hizmetlerinin sağlıklı ve sistematik biçimde yürütülebilmesi için bakım planlarının hazırlanması gerekmektedir. Bakım planlarında yetersizliği olan bireye hangi becerilerde destek sunulacağı, desteğin kimler tarafından ve nerelerde sunulacağı ve desteğin hangi tarihler arasında sunulacağı ayrıntılı olarak belirtilmelidir.

Bakım Planının Yasal Boyutu

Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan 2010 yılında yürürlüğe giren yönetmelikte bireysel bakım planı “Özürlünün bakımına ilişkin zihinsel, fiziksel, psikososyal, gelişimsel ve benzeri alanlarda yaşanan sorunları, bu sorunların sebepleri ve tespit edilen veriler dikkate alınarak hangi alanlarda ve süreçte bakıma ihtiyaçlarının olduğunun belirlenmesi, belirlenen ihtiyaçlar doğrultusunda yapılabilecek çalışmaları içeren ve genel çerçevesi Genel Müdürlükçe belirlenen planı” olarak ifade edilmektedir. 2016 yılında Resmi Gazetede yayımlanan Engelli Bireylere Yönelik Bakım Merkezleri yönetmeliğinde “Bakım ve rehabilitasyon merkezine kabul edilen özürlü, merkez koordinasyon ve değerlendirme kurulu tarafından, bakım ve rehabilitasyon merkezine uyumu ve sunulacak hizmetler açısından değerlendirilir.” denmektedir. Buradan da anlaşılacağı gibi yetersizliği olan her bireye bakım hizmeti sunulmamaktadır. Bakım hizmetlerinden yararlanabilmek için yetersizliği olan bireyin belli kriterleri karşılaması gerekmektedir. 2010 yılı Engelli Bireylere Yönelik Bakım Merkezleri yönetmeliği Madde 15’de açılan merkeze kabul edilebilecek bakıma muhtaç özürlülerin alımı yapılırken, “zihinsel, bedensel ve ruhsal özür grupları aşağıda belirtilen yaş ve cinsiyet durumları dikkate alınarak ayrı gruplar hâlinde kabul edilir” denmektedir.

Bakım Planlarının Yazımı

Bakım planlarının yazımının birkaç boyutu vardır. Bunlardan en önemlisi personel boyutudur. Plan yazımında görev alacak ve planı uygulayacak personelin yetersizlik konusunda bilgili olması önemlidir. İkinci önemli olan unsur planlar yazılırken plan yazılacak kişinin yetersizlik türüne dikkat ederek yazmaktır. Özel gereksinimli bireylerin her biri birbirinden farklı özellikler göstermektedir. Dolayısıyla işitme, görme, dil ve konuşma, fiziksel, zihin yetersizlikleri ya da otizm birbirinden farklı özellikler göstermektedir. Bunlara da dikkat etmek gerekmektedir.

Bakım Planlarını Hazırlamada Görev Alacak Personelin Özellikleri

Bakım planı zihinsel yetersizliği olan bireylere günlük destek sağlamak amacıyla hazırlanan planlardır. Planların yazılı belge şeklinde hazırlanması gerekmektedir. Yetersizliği olan kişi günlük yaşamında ne yapabilecek, nasıl bir destek sunmak gerektiği düşünülerek planlar hazırlanmalıdır. Plan yazma süreci biraz karışık bir süreçtir. Planlar yazılırken zihinsel yetersizliği olan kişinin çevresinde onunla ilgilenen kimler var, bakımını kimler sağlayabilir düşünülerek yazılmalıdır. Hemşirelerin ya da hasta bakıcıların bakım sürecine dahil olmaları bakım sürecini kolaylaştırır. Böylelikle bakım hizmeti daha sistematik ve düzenli olarak, kişinin gereksinimleri daha göz önünde bulundurularak işlemiş olur (Elliott ve Parker, 2012).

Bakım planı yapmak ve bunu uygulamak birbirinden farklıdır. Bakım planının uygulanması kişiden kişiye göre değişiklik gösterebilir. Daha açıkçası bakım planının hedeflendiği biçimde uygulanması planı uygulayan kişinin niteliğiyle de ilişkilidir. Bakım planlarını hazırlama ve uygulama hakkında bilgi sahibi olan kişiler planları daha doğru biçimde uygulayabilirler. Ayrıca, zihinsel yetersizliği olan bir bireyin planını uygulayabilmek için çevresinden de bilgi toplamak gerekebilir. Bu kişiler yetersizliği olan bireyin annesi, babası, kardeşleri ya da evdeki yardımcılar olabilir. İdeal olanı yetersizliği olan bireyin tüm ihtiyaçlarını ve bakım planını uygulayacak kişinin özelliklerini göz önünde bulundurarak bir plan hazırlamaktır.

Bakım planı hazırlanırken farklı disiplin alanlarından kişilerin de sürece dahil edilmesi gerekebilir. Özel gereksinimli bireylerin her biri birbirinden farklı özellikler sergiledikleri için özellikleri ve ihtiyaçları bakımından da farklılıklar gösterirler. Örneğin, mesleki gelişim uzmanı yetersizliği olan kişinin toplumsal ihtiyaçları ve topluma uyumu konusunda destek sağlayabilirken, psikolog davranışsal gereksinimleri hakkında destek sunabilir; sosyal hizmet uzmanı yetersizliği olan kişinin uygun hizmetler için uygunluk kriterlerini göz önünde bulundurarak planlamalar yaparken, hemşire kişinin bireysel sağlık ihtiyaçlarını değerlendirebilir. Bakım planlarının hazırlanması aşamasında merkezde görev alan personel etkin rol almalıdır.

Bakım merkezlerinde çalışabilecek personellere bakacak olursak “bakıcı personel” olarak Sağlık Meslek Liselerinin anestezi teknisyenliği, tıbbi görüntüleme teknisyenliği, tıbbi laboratuvar teknisyenliği, tıbbi sekreterlik, acil tıp teknisyenliği, ortopedik protez ve ortez teknisyenliği, çevre sağlığı teknisyenliği, diş protez teknisyenliği ve benzeri bölümleri hariç diğer bölümlerden mezun olan kişiler, liselerin çocuk gelişimi ve eğitimi, engelli veya yaşlı bakımı bölümü ile bu bölümlerin ön lisans programları mezunu olan ya da Milli Eğitim Bakanlığı onaylı asgari 400 saatlik Engelli Bakım, Yaşlı Bakım, Yaşlı ve Hasta Refakatçisi modüler programı veya yükseköğretim kurumlarının aynı amaçlı, eşdeğer eğitim programlarından sertifika alan kişiler bakım merkezlerinde çalışabilmektedirler.

Bakım hizmetlerinin sağlıklı biçimde yürütülebilmesi ve bakım planlarının doğru yapılabilmesi için bakım personelinin sahip olması gereken bazı özellikler bulunmaktadır. Bu özellikler şu şekilde sıralanabilmektedir:

• Yetersizliği olan bireye bakım sağlayacak kişinin yetersizliğin türü hakkında bilgi sahibi olması gerekir.
• Bakım personelinin yetersizlikten kaynaklı olarak kişinin yapabildiği ve yapamadığı becerileri ayırt edebilmesi gerekmektedir.
• Bakım personelinin bireyin günlük bakımını yapabilmesi gerekmektedir.
• Bakım personeli yetersizliği olan bireyin odasını düzenleyebilmelidir.
• Bakım personelinin fizyoterapist tarafından belirlenmiş olan yatak içi ve yatak dışı egzersizleri yaptırabilmesi gerekmektedir.
• Bakım personelinin ilaç takibini yapması da gerekmektedir.
• Bakım personelinin gerektiğinde ilk yardım uygulayabilmesi gerekmektedir.

Bakım Planları Yazılırken Yetersizlik Türlerine Göre Dikkat Edilmesi Gerekenler

Bakım planlarının yazılması aşamasında yetersizliği olan bireyin yetersizlik türüne göre gereksinimleri farklılaşmaktadır. İşitme yetersizliği olan bir kişinin gereksinimiyle zihin yetersizliği olan bir kişinin ihtiyaçları birbirinden farklıdır. Dolayısıyla bu özellikleri göz önünde bulundurarak planlama yapmak gerekmektedir.

• İşitme yetersizliği olan bireyler için;
  • İşitme yetersizliği ne düzeyde olursa olsun (minimum düzeyde olsa da) mutlaka eğitim için gerekli motivasyon ve destek sağlanmalıdır.
  • İşitme yetersizliğinde çeşitlilik ve derecelendirme oldukça fazladır. Bireye özel bakım ilkeleri uygulamalı ve geliştirmelidir.
  • İşitme desteği ile ilgili aparat kullanılıyorsa bakımı, hijyeni ve kontrolleri düzenli olarak takip edilip rutin kontrollerinin takibinde yardımcı olunmalıdır.
  • İşitme desteği ile ilgili aparat kullanılıyorsa, alerji enfeksiyon ve benzeri komplikasyonlar yönünden takip edilmelidir.
  • İşitme yetersizliği olan kişileri tehlikelerden koruyacak şekilde çevresi düzenlenmelidir (Özellikle yalnız kaldığı ortamlarda zil yerine ışıklı alarm kullanılmalıdır).
  • Dudaktan okuma konusunda sözcük dağarcığının geliştirilmesine katkıyı azami düzeyde sağlamak için anlaşılır ses tonuyla ve yüksek sesle konuşulmalıdır.
  • Sosyal etkinliklerde aktif rol alması konusunda yardımcı olunmalıdır. Yapılacak planlamalarda bu hususlara dikkat edilmesi gerekmektedir.
• Konuşma yetersizliği olan bireyler için;
  • Konuşma yetersizliğinin bakımında psikolojik desteğin olması bakımı kolaylaştırır. Dolayısıyla planlama yapılırken merkezde görevli psikolog ile işbirliği içinde bulunmak ve planlamaları onunla yapmak faydalı olacaktır.
  • Bakımı yapan kişi engelli ve aile ilişkilerini gözlemleyerek bakımı etkileyen olumsuz durumları tespit etmeli gerekli tedbirleri almalıdır. Gerekirse aile ile iletişim halinde olup bakım planının sağlıklı uygulanabilmesi için aileden destek almalıdır.
  • Konuşma yetersizliği olan kişi çocuksa resmi eğitim kaydından önce konuşma testi ve konuşma derecesi tespit edilip ona göre örgün / özel eğitime yönlendirilmelidir. Bakımda yer alan profesyonel meslek grupları bundan haberdar olmalıdır. Planların yazılması ve uygulanması aşamalarında diğer personelle işbirliği içinde olunmalıdır.
  • Konuşma desteği ile ilgili aparat kullanılıyorsa bakımı, hijyeni ve kontrolleri düzenli olarak takip edilip rutin kontrollerinin takibinde yardımcı olunmalıdır.
  • Konuşma desteği ile ilgili aparat kullanılıyorsa, alerji enfeksiyon ve benzeri komplikasyonlar yönünden takip edilmelidir.
  • Bakım elemanı iyi bir dinleyici olmalı, aynı zamanda sabırlı ve empatik olmalıdır.
  • Yetersizliği olan bireyle konuşurken göz teması kurulmalıdır.
  • Dil ve konuşma yetersizliği olan kişi ifade edemediği konularda asla zorlanmamalıdır. Söylemek istediklerini ifade edebilmesi için fırsat tanınmalı, planlama konusunda onun da mutlaka fikri alınmalıdır.
  • Tavşan dudak, kurtağzı gibi nedenlere bağlı konuşma bozukluklarında gerekli tıbbi müdahale en uygun zamanda yapılmalıdır. Bu durumda operasyon öncesi ve sonrası bakım tıbbi kurallara uygun olarak uygulanır ve takip edilir.
  • Sosyal etkinliklerde aktif rol alması konusunda yardımcı olunmalıdır.
  • Konuşma yetersizliği olan bireylere özel kuruluşlar ve vakıflarla ilgili nasıl iletişimde bulunacağı konusunda yardımcı olunmalıdır.
• Görme yetersizliği olan bireyler için;
  • Görme yetersizliği olan bireyin bakımında psikolojik desteğin olması bakımı kolaylaştırır.
  • Bakımı yapan kişi yetersizliği olan kişi ve aile ilişkilerini gözlemleyerek bakımı etkileyen olumsuz durumları tespit etmeli gerekli tedbirleri almalıdır.
  • Görme yetersizliği olan kişi çocuksa resmi eğitim kaydından önce görme testi ve derecesi tespit edilip ona göre örgün/özel eğitime yönlendirilmelidir. Bakımda yer alan profesyonel meslek grupları bundan haberdar olmalıdır.
  • Görme yetersizliği olan bireylerin gereksinimlerini, hareket özgürlüğünde kısıtlama yapmadan günlük yaşam becerilerini tehlikesiz gerçekleştirebilmek için ortamı uygun halde tutmak gerekir.
  • Sıvı içecekler verilirken içeceği tanıtmak, örneğin çayınızı veriyorum, kahvenizi veriyorum gibi ve masanın kullanılması sağlanmalıdır.
  • Gerekirse giysi temini ve giyinmesine yardımcı olunmalıdır
  • Trafiğin yoğun olduğu yerlerde birlikte karşıya geçilmeli ve sesli uyarılarla yönlendirme yapılmalıdır.
  • Görme yetersizliği olan bireylerin duyma ve dinleme becerileri her zaman artırılmaya elverişlidir. Uygun iletişim araçları ile desteklenmeli ve yardımcı olunmalıdır.
  • Görme kusurlarında rutin kontrollerin yapılması hatırlatılmalıdır, takip ve ilerlememesi için eğitimine yardımcı olunmalıdır.
  • Hastanın kullandığı araç gereçler her zaman aynı yerde ve hijyenik şartlarda bulundurulmalıdır. Yer değişikliğini haber verip gerekirse yer için egzersiz yaptırılmalıdır.
  • Görme yetersizliği olan kişilerde dil ve zekâ geriliği beraber olabilir, bu nedenle birey takip edilip desteklenmelidir.
  • Sosyal etkinliklerde aktif rol alması konusunda yardımcı olunmalıdır.
• Fiziksel yetersizliği olan bireyler için;
  • Bakımı yapan kişi yetersizliği olan birey ve aile ilişkilerini gözlemleyerek bakımı etkileyen olumsuz durumları tespit etmeli gerekli tedbirleri almalıdır.
  • Tekerlekli sandalyeye bağlı yetersizliği olan bireyler çocuksa resmi eğitim kaydından önce engel derecesi başta olmak üzere diğer özellikler tespit edilip ona göre örgün veya özel eğitime yönlendirilmelidir. Bakımda yer alan profesyonel meslek grupları bundan haberdar olmalıdır.
  • Tekerlekli sandalye ve diğer kullandığı aparatların hijyeni, bakımı, takip edilmeli gerekirse teknik bakımı için profesyonellerden yardım alınmalıdır.
  • Tekerlekli sandalyeye bağlı bireylerin bakımında kendi isteği, gücü ve alışkanlıkları dikkate alınarak planlanmalar yapılmalıdır.
  • Kendisinin yapabileceği her aktiviteyi yapmaya teşvik edilmelidir.
  • Yetersizliğinin baskı oluşturan bölgelerinde yara ve pozisyon bozukluğunu önlemek için, pozisyon değişikliği/destek yönünden bakım planı yapılmalıdır.
  • Evde ve eğitim kurumları başta olmak üzere, tüm yaşam alanlarında tekerlekli sandalyeye yönelik düzenlemeler yapılmalıdır (tuvaletlerde tutunma yerleri, kaygan zeminlerin önlenmesi gibi).
  • İdrar ve dışkı kontrolü ve boşaltımı konusunda zorluk ve sıkıntı varsa hijyen konusu, mahremiyet duygusu dikkate alınarak bakım yapılmalıdır.
  • Hareketsizliğe yönelik egzersizler için fizik tedavi uzmanı ile iletişim kurulmalı, gerekirse pasif hareketler yaptırılmalıdır.
  • Sosyal etkinlikler de aktif rol alması konusunda yardımcı olunmalıdır.
• Zihin yetersizliği olan bireyler için;
  • Zihin yetersizliği olan bireylere psikolojik desteğin sunulması fizyolojik ve sosyal bakımını kolaylaştırır. Dolayısıyla merkez psikoloğuyla işbirliği içinde olmak yararlı olacaktır.
  • Zihin yetersizliği olan bireylerin aile ilişkilerini iyi gözleyip bakımı etkileyen olumsuz durumlar tespit etmeli gerekli tedbirleri almalı ve bakımı da bu doğrultuda yapılmalıdır.
  • Zihin yetersizliği olan bireylerin özel eğitim alıp almama durumları değerlendirilip yönlendirilmesi sağlanmalıdır.
  • Bakımı kendi isteği, gücü ve alışkanlıkları dikkate alınarak planlanmalıdır.
  • Zihin yetersizliğine sahip bireyin temel becerileri göz önünde bulundurularak bakım planı hazırlanmalıdır.
  • Zihin yetersizliğinde temel sağlık hijyen ve öz bakım alışkanlıkları konusunda eğitilmesine yardımcı olunmalıdır.
  • Sosyal etkinlikler de yetisi ölçüsünde aktif rol alması konusunda yardımcı olunmalıdır.
• Otizm spektrum bozukluğu olan bireyler için;
  • Otizmli bireylerde psikolojik desteğin olması fizyolojik ve sosyal bakımını kolaylaştırır.
  • Otizme bağlı yetersizliklerde aile ilişkilerini iyi gözleyip bakımı etkileyen olumsuz durumlar tespit edilmeli gerekli tedbirleri alınmalı ve bakımı da bu doğrultuda yapılmalıdır.
  • Otizmli bireylerin özel eğitim alma durumları değerlendirilip yönlendirilmesi sağlanmalıdır.
  • Hijyen ve öz bakım alışkanlıkları konusunda eğitilmesine ve bakımına yardımcı olunmalıdır.
  • Tehlikelere karşı güvenlik tedbirler alınmalı ve takibi yapılmalıdır.
  • Bakım yaparken deyim, mecaz anlam taşıyan kelimeler kullanılmamalıdır. Çünkü otizmli bireyler mecaz anlam taşıyan ifadeleri anlamakta çok güçlük çekerler.
  • Hijyen ve öz bakım alışkanlıkları konusunda eğitilmesine ve bakımına yardımcı olunmalıdır.
  • Tehlikelere karşı güvenlik tedbirleri alınmalı ve takibi yapılmalıdır. Gerekirse bazı güvenlik becerilerinin öğretimleri yapılmalıdır.
  • Uygun ses tonu, vurgulu ve somut cümleler kullanılmalıdır. Kısa ve net cümleler kullanmak otizmli bireyle iletişim kurulmasını kolaylaştırır.
  • Çevresinde dikkatini dağıtacak eşyalar bulundurmaktan kaçınılmalıdır. Otizmli bireylerde kelime taklidi (ekolali) sık görülür. Bu konuda hoş görülü olmalıdır.
  • Otizmli çocuklar bazen normalin üstünde zekâya sahip olabilirler. Bu konuda aile uyarılıp yönlendirilmelidir. Gerekirse üstün yetenekle ilgili bir kuruluştan destek alınmalıdır.
  • Sosyal etkinliklerde yeterlikleri ölçüsünde aktif rol alması konusunda yardımcı olunmalıdır (Stein, 2007).

Bakım Planları

Bakım planı hazırlama süreci tüm bileşenlerin birbirini takip ettiği bir süreçtir. En önemli basamaklarından biri bilgi toplama ve değerlendirme aşamasıdır ve ilk olarak üzerinde durulması gereken en önemli noktalardan biri odur. Ancak diğer aşamalar da planın başarıya ulaşması anlamında son derece önemlidir. Kişinin gereksinimlerini belirleme ve ona göre bir plan son derece önemli bir basamaktır ancak planın doğru biçimde uygulanması da bir o kadar önemlidir. Eğer uygulamacılar hazırlanan planı doğru biçimde uygulayamazlarsa belirlenen gereksinimlerin ve hazırlanan planın pek bir anlamı kalmaz (Viola ve Arno, 2012).

Kontrol Listeleri

Bakım planının yazılma aşamasına başlanmadan önce önceki ünitede detaylı biçimde anlatıldığı gibi, önce yetersizliği olan bireyin gereksinimlerini belirlemek gerekmektedir. Kişisel bakım, giyinme, soyunma, tuvalet, banyo becerileri detaylı olarak bu listede yer alabilir. Yetersizliği olan bireyi değerlendiren kişi böyle bir kontrol listesi kullanarak bakım sunacağı kişinin neler yapabildiğini neler yapamadığını belirleyebilir. Böylece hazırlayacağı bakım planında bakım sunacağı kişinin ihtiyaçları bilip ona göre bir plan hazırlayabilir. Yetersizliği olan bireyle ya da bir yakınıyla görüşebilir. Görüşmede bakıma muhtaç olan birey bu becerilerin hangilerini yapabiliyor, hangilerini yapamıyor belirlemek gerekir.

Bakım Planları

Bakım planları kurumlara göre değişiklik gösterebilmektedir. Yurt dışında ve yurt içinde engelli ve yaşlı bakım merkezlerinin kullanabilecekleri örnek planlar bulunmakla birlikte, Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı tarafından hazırlanan bakım planlarını da bulunmaktadır.

Bakım Hizmetlerinin Analizi

Yetersizliği olan bireye sunulacak bakım hizmetlerinin neler olduğuna ve bu hizmetlerin ne kadar sıklıkta sunulması gerektiğini belirlemek amacıyla bakım planları yapılır. yetersizliği olan bireye sunulacak kişisel bakım hizmetleri planlanmalıdır. Bireye hizmet sunacak personelin hangi konularda hizmet sunacağı ve bu hizmetleri hangi sıklıklarda gerçekleştireceği mutlaka belli olmalıdır. Sunulan hizmetlerin değerlendirilmesi de mutlaka yapılmalıdır. Değerlendirme kısmına bir sonraki ünitede yer verilecektir. Bakım planında kişisel bakım hizmetlerine yer verildiği gibi psikolojik desteklere de yer verilmesi gerekebilir. Bireysel bakım planı hazırlanırken psiko-sosyal destek hizmetlerine yer vermek, yetersizliği olan bireylerin psiko-sosyal hizmetlere gereksinim duyup duymadıklarına değinmek gerekebilir. Eğer böyle bir gereksinim varsa hangi boyutta hizmet sunmak gerektiği de açıkça ifade edilmelidir.