Bakıma Gereksinimi Olan Engelli Bireyler 1 Dersi 3. Ünite Özet

Giriş

Bireyler doğuştan bir yetersizliğe sahip olabildikleri gibi sonradan yaşadıkları bir takım sorunlar nedeniyle de yetersizliği olan bireyler haline gelebilirler. Bireylerin sahip olduğu yetersizlikler, ister doğuştan olsun ister sonradan, yaşamlarının hangi döneminde ortaya çıkarsa çıksın, bu durum hem bireyi hem de ailesini önemli ölçüde etkilemektedir. Bu nedenle, hem bireylerin hem de ailelerinin yetersizlikten kaynaklanan sorunlarını en az indirecek bakım, rehabilitasyon ve eğitsel hizmetlerin verilmesi gerekmektedir.

Engelli Bireylere Yönelik Bakım, Rehabilitasyon ve Eğitsel Hizmetler

Bakım

Engelli olmak, kısaca doğuştan veya sonradan bazı nedenlerden (hastalık, genetik bozukluklar, kaza vb.) dolayı bireyin bedensel, zihinsel, sosyal, duygusal veya psikolojik yetilerinin performansını etkileyecek oranlarda kaybedilmesi veya azalması olarak tanımlanabilir

Engellilere yönelik bakım hizmeti, bakıma gereksinimini olan engelli bireyleri kapsamaktadır. Bakıma gereksinimi olan bireyler; “Günlük yaşamında yerine getirmesi gereken gereksinimlerinin büyük kısmını bir başkasının yardımıyla yerine getirdiği için ağır düzeyde yetersizlikten etkilenmiş, sosyal güvenlik kurumundan bir desteği olmayan, ailesini kaybetmiş olanlar ile ailesi ekonomik veya sosyal olarak yoksunluk sınırı içerisinde bulunan bireyler” olarak tanımlanmaktadır.

Bakım hizmeti , “Bakıma gereksinimi olan bireye evde veya kurumda sunulan profesyonel destek hizmeti” olarak tanımlanmaktadır. Bakım hizmetleri, belirli bir amaç doğrultusunda bakıma gereksinimi olan bireylerin yaşam kalitelerini arttırmak ve sağlıklı bir şekilde yaşamlarını devam ettirmelerini sağlayabilmek için resmi olarak eğitim almış kişiler ile akraba, komşu, arkadaş ve eğitimi olmayan bakıcılar tarafından evde veya herhangi bir kurumda verilen bakım hizmetleri olarak tanımlayabiliriz.

Rehabilitasyon

Rehabilitasyon, doğuştan bir yetersizliğe sahip olmanın yanı sıra, sonradan yaşanılan bir takım sorunlar nedeniyle de yetersizliği olan bireylerin yetersizlikten kaynaklanan sorunlarını en aza indirmek ve giderek işlevde bulunma düzeyini arttırmak, bu bireyleri iş yapabilecek duruma getirmek ve topluma tam katılımını sağlamak amacıyla verilen sağaltım hizmetlerinin tümüne denir. Engelli bireylere verilen rehabilitasyon programında; alanında uzman kişiler tarafından verilen fiziksel alıştırma tedavisi, yardımcı cihaz uygulamaları, ev programları, aile eğitimi, el-göz koordinasyonuna ilişkin çalışmalar, uygun yardımcı aracın belirlenmesi, işitme, dil ve konuşma terapisi, yemek yeme, giyinme, oyun vb. gibi etkinlikler yer almaktadır.

Özellikle son yıllarda Dünya’da yetersizliği olan bireylerin diğer bireylerle eşit bir şekilde ele alınarak toplumsal yaşama tam katılımlarının sağlanması düşüncesi benimsenmektedir. Rehabilitasyon hizmetlerinde temel amaç, yetersizliği olan bireylerin yaşam kalitelerini arttırmak, kendilerini yeterli hissetmelerini sağlamak, topluma uyumlarını kolaylaştırmak ve topluma bağımsız bir şekilde katılmalarını sağlamaktır.

Eğitsel Hizmetler

Engelli bireylere verilen eğitsel hizmetler, bireyin engelinden kaynaklanan sorunları en aza indirmek için oldukça önemlidir. Engelli bireylere verilen eğitim hizmetlerinin, bireylerin sahip olduğu mevcut beceri kayıplarının engele dönüşmesini önleyerek toplumsal kabulü arttıracağı düşünülmektedir.

Engelli bireylerin eğitiminde karşımıza ilk olarak özel eğitim kavramı çıkmaktadır. Özel eğitim, “içinde bulundukları durum nedeniyle farklı eğitsel gereksinimleri olan bireylerin sahip oldukları farklılığın engele dönüşmesini engelleyen, bireyin kendilerini yeterli hale gelebilmeleri için gereksinimlerini karşılayarak topluma uyumu arttıran ve topluma bağımsız bir şekilde katılmalarını sağlayan becerilerin kazandırılması” olarak tanımlanabilir.

Engelli bireylere verilen özel eğitim hizmetlerinin hem özel kurumlar ve hem de kamu kurumları tarafından verildiği görülmektedir. Ülkemizde engellilere yönelik eğitim hizmetleri T.C. Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) tarafından verilmekte ve kontrol edilmektedir.

Engelli Bireylere Yönelik Bakım ve Rehabilitasyon Uygulamaları

Bakım ve Rehabilitasyonda Hizmetlerinin Yasal Dayanakları ve Sorumlu Birimler

Türkiye’de engelli bireylere yönelik verilen bakım ve rehabilitasyon hizmetlerinin temelinde bazı yasal dayanaklar bulunmaktadır. Ülkemizde ilk olarak “1982 T.C. Anayasası” ile engelli bireylerin toplumsal yaşama katılmasına yardımcı olmayı amaçlayan yasal bir alt yapı oluşturulmuştur. 1982 Anayasasında engellilere verilecek hizmetler çok genel bir şekilde ele alınmışken, 1983 yılında çıkarın “Sosyal Hizmetler Kanunu” ile engelli bireylere verilecek bakım ve rehabilitasyon hizmetleri daha detaylı bir şekilde ele alınmıştır.

2005 yılında çıkarılan “Engelliler ve Bazı Kanun Hükmünde Kararnamede Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun” ile engelli bireylere verilen bakım ve rehabilitasyon hizmetlerine ilişkin bölüme “Destek ve Bakım” başlığı eklenmiştir. Bu kanundan sonra 2011 yılında çıkarılan “Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığının Teşkilat ve Görevlerini” belirleyen Kanun Hükmünde Kararname (KHK) ile Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü, engelli bireylere sunulan bakım ve rehabilitasyon hizmetlerinin planlanması, geliştirmesi ve uygulanmasından sorumlu bir birim olarak tanımlanmıştır.

Bakım ve Rehabilitasyonda Hizmetlerinde Yer Alan Personel

Engelli bireylere bakım ve rehabilitasyon hizmeti verecek ekibin merkezinde engelli bireyin kendisinin yer alması gerekmektedir. Bireyin kendisinin dışında bakım ve rehabilitasyon hizmeti verecek ekibin içerisinde öncelikle aile bireyleri veya bireyin bakımından sorumlu yakınları, özel eğitim uzmanı, bakım elemanı, fizyoterapist, hemşire, dil ve konuşma terapisti, psikolog, odyolog, sosyal hizmet uzmanı, çocuk gelişimi ve eğitimi uzmanı, ergoterapist, diyetisyen, doktor ve bireye özgü sağlık sorunlarına ilişkin uzman hekimler (fizik tedavi ve rehabilitasyon uzmanı, nörolog, ortopedist, plastik cerrah, ürolog, pediatrik nörolog, psikiyatrist, göz hastalıkları uzmanı, diş hekimi, kulak burun boğaz uzmanı vb.) yer almalıdır. Aynı zamanda bireylerin özel gereksinimleri doğrultusunda farklı meslek elamanları da ekibin içerisine katılabilir.

Bakım ve Rehabilitasyonda Hizmetleri

Son yıllarda hem Dünya’da hem de ülkemizde engelli bireylerin bakımına ilişkin hizmetlerin kurum bakımdan evde bakıma doğru yön değiştirdiğini görmekteyiz. Özellikle ülkemizde son yıllarda, engelli bireylere yönelik verilen evde bakım hizmetlerine desteğin arttığını ve evde bakım hizmetinin diğer bakım hizmetlerine göre daha fazla tercih edilmesine ilişkin teşviklerin arttığı görülmektedir. Ancak ailesi yanında bakımı mümkün olmayan engelli bireyler için alternatif olarak kuruma yönelik bakım seçenekleri ile farklı hizmet modelleri de bulunmaktadır.

Ülkemizde engelli bireylere yönelik bakım hizmetlerinin türleri iki başlık altında ele alınmaktadır. Bunlardan;

• İlki “kişisel bakım hizmetleri”
• İkincisi ise “psiko-sosyal destek hizmetleri”dir.

Kişisel bakım hizmetlerine vücut temizliği, el, yüz ve diş temizliği, yattığı yerin temizliği, istenmeyen tüylerin temizliği gibi fiziksel bakıma yönelik hizmetler örnek olarak verilebilir. Bunun yanı sıra, psiko-sosyal hizmetlere ise engel durumunu kabul etme, sosyal ve yasal haklarını bilme, toplumsal yaşama katılımını arttıracak sosyal etkinliklere katılımını sağlama, bireyin psikolojik açıdan iyi hissetmesini sağlayacak psikolojik destekler gibi sosyal ve psikolojik bakım hizmetleri örnek olarak verilebilir.

Engelli bireylere verilecek tüm bakım hizmetlerinin içerisinde rehabilitasyon hizmetleri de yer almalıdır. Bu nedenle bakım ve rehabilitasyon hizmetleri birbirleriyle ilişki hizmetlerdir ve ayrı ayrı düşünülmemelidir. Rehabilitasyon hizmetleri, korucu rehabilitasyon, tıbbi rehabilitasyon, mesleki rehabilitasyon, psiko-sosyal rehabilitasyon, ev rehabilitasyonu ve toplum temelli rehabilitasyon aşamalarından oluşmaktadır.

Toplumsal Temelli Bakım ve Rehabilitasyonda Hizmetleri

Toplum temelli bakım ve rehabilitasyon hizmetleri, son yıllarda engelli bireylerinde toplumdaki tüm bireylerle eşit haklara sahip olduğu görüşünden yola çıkarak bireye içinde bulunduğu sosyal çevre içerisinde yaşamını devam ettirebilmesi için gerekli olan desteğin ve yardımın sunulmasını içermektedir. Toplum temelli bakım hizmeti kurumsal bakım hizmetine kıyasla, özellikle ailedeki bütünlüğü bozmadan aileyi destelediği ve bu sayede engelli bireyin gereksinimlerini en iyi şekilde karşılayarak günlük yaşamındaki sosyal etkinliklerini sürdürebilmesini sağladığı için önemli görülmektedir. Aynı zamanda ekonomik açıdan da toplum temelli bakım hizmetinin daha az maliyetli olduğu söylenmektedir. Ülkemizde evde, işyerinde, okulda, kamusal ve sosyal alanda bakım, bilinçlendirme, rekreasyon evleri, sosyal kulüpler ve spor etkinlikleri gibi hizmetlerin tümü toplum temelli bakım hizmetleri içerisinde ele alınabilir.

Kurumsal Bakım ve Rehabilitasyonda Hizmetleri

Kurumsal bakım hizmeti, evde bakım hizmetlerine verilen desteğe rağmen evde bakım hizmeti almak istemeyen, uzmanlar tarafından durumu ağır olduğu için evde bakıma uygun görülmeyen, bakmakla yükümlü kimsesi olmayan ve yaşamını devam ettirebilmesi için bir başkasının bakımına gereksinimi olan engelli bireylerin sağlık, sosyal ve psikolojik gereksinimlerinin karşılanması için farklı disiplinlerden uzmanların hizmet verdiği ve engelli bireylerin sosyal etkinliklere katılımının artırılmasının hedeflendiği, toplu bakım hizmeti olarak tanımlanmaktadır.

Dikkat edilmesi gereken noktalardan biri engelli bireylerin gereksinimlerine veya tercihlerine göre kurumsal bakım hizmetlerinin verilmesi gerektiğidir. Kurumsal bakım hizmetleri, hastaneler veya klinikler, hastalığa özgü merkezler, aile danışma ve rehabilitasyon merkezleri, mesleki rehabilitasyon merkezleri, umut evleri ile yatılı bakım ve rehabilitasyon merkezleri aracılığıyla sunulmaktadır.

Ailenin ve Engelli yakınlarının Bakım ve Rehabilitasyon Sürecindeki Rolü

Engelli bireylere verilen hizmetlerin hepsi için Dünya’da kabul edilen görüşlerden biri, ailelerin de tüm sürece aktif bir şekilde katılmasıdır. Ülkemizde engelli bireylere verilen bakım ve rehabilitasyon hizmetlerinin tümüne baktığımızda, ailenin veya engelli bireylerin yakınlarının üzerine düşen görev ve sorumluluklar olduğu görülmektedir. Çünkü engelli bireylere verilen bakım ve rehabilitasyon hizmetleri için engelli bireyin kendisinden sonra birincil kaynak bireyin ailesidir. Ailesi olmayan ya da ailesini kaybetmiş engelli bireyler için ise birincil kaynak akrabaları, tanıdıkları ve komşuları olarak düşünülebilir.

Özellikle engelli bireylerin bakım ve rehabilitasyon ile ilgili son yıllardaki yaklaşım, engelli bireyin mümkün olduğunca ailesinin yanında kendi evinde bakım ve rehabilitasyon hizmetlerini almasını sağlamaktadır. Bu nedenle engelli bireylerin ailelerine bireylerin bakım ve rehabilitasyon hizmetlerine ilişkin rehberlik ve danışmanlık yapmak, hizmeti veren kurumun sorumluluğundadır.

Dünyada Bakım ve Rehabilitasyon Uygulamaları

İnsani gelişmişlik endeksine (Human Development IndexHDI) göre günümüzde toplumların yaşlı ve engelli nüfus oranlarının artmasıyla bu bireylerin bakım sorumluluğunu bir sorun olarak algılamış ve bu soruna sağlık hizmetleri, sosyal bakım ve sosyal güvenlik gibi farklı açılardan çözüm üretmeye çalışmışlardır. Gelişmiş ülkelerin engelli bireylere verilen bakım ve rehabilitasyon hizmetlerinde önde gelen ülkeler olduğu görülmektedir. Dünya’da bakım hizmetlerinin tarihi çok eskilere dayanmasına rağmen yıllar içerisinde niteliksel olarak çok fazla değişime uğramıştır. Bu nedenle bakım hizmetlerine ilişkin ilk niteliksel hizmetlerin Dünya’da özellikle 19.yüzyıldan itibaren öncelikle Batı’da görüldüğü ve sonrasında tüm Dünya’da yaygınlaşma eğilimi gösterdiği bilinmektedir.

Türkiye’de olduğu gibi tüm Dünya’da engelli bireylerin bakım ve rehabilitasyon hizmetleri genel olarak devlet tarafından ücretsiz olarak verilmektedir. Ancak Dünya’da çoğu ülkede devlet tarafından verilen bu hizmetlerin yanı sıra özel ve gönüllü hizmet veren kuruluşlar da bu hizmetleri vermektedir. Engelli bireyler, gereksinimleri ve tercihleri doğrultusunda bu hizmetleri devlet tarafından açılan resmi kurumlardan veya yerel yönetimler, özel ve gönüllü sivil toplum örgütleri tarafından açılan kurum ve kuruluşlardan alabilmektedirler.