Gelişimsel Tanı Ve Değerlendirme Yöntemleri Dersi 6. Ünite Özet

Giriş

Çeşitli nedenlerle normal eğitimin gereklerini yerine getiremeyen özel gereksinimli öğrencilere uygun eğitimi sunmak ve eğitimde fırsat eşitliğini sağlamak, öğretmenlerin birincil görevi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu nedenle özel gereksinimli öğrencilerin kendi gereksinimleri doğrultusunda en üst düzeyde gelişimlerini sağlayabilmeleri, öğretmenlerin bu öğrencilere uygun eğitim fırsatlarını sunmalarına bağlı olarak şekillenmektedir. Özel gereksinimli öğrencilerin kendilerine sunulan eğitim olanaklarından verimli ve etkili bir şekilde yararlanabilmeleri, öncelikle onların doğru tanılanmalarına, ardından da tanıya uygun olarak yerleştirilerek belirli aralıklarla sürekli olarak izlenmelerine bağlıdır. Bu süreçte daha nitelikli bir öğretim ortamının yaratılması ve özel gereksinimli öğrencilerin kendi performanslarında aktif birer öğrenen konumuna getirilebilmesi için öncelikle öğrencilerin neleri yapabildiklerine ve nasıl öğrendiklerine göre takip ettikleri programın uyarlanması/bireyselleştirilmesi, dolayısıyla da bireyselleştirilmiş eğitim programlarının (BEP) geliştirilmesi gerekmektedir.

Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı

BEP, en genel tanımıyla her bir engelli çocuk için yazılı olarak öğrencinin zihinsel, duygusal, sosyal dil ve iletişim alanlarında yapabildiklerini dikkate alarak kazandırılacak davranışların neler olduğu, bu davranışların nerede, nasıl, kimler tarafından, hangi yöntemlerle ve ne kadar sürede kazandırılacağını belirten, gerekli destek eğitim hizmetlerini içeren, içinde ailenin de yer aldığı bir ekip tarafından hazırlanan bir program olarak tanımlanmaktadır. Yine bir başka tanımda BEP, özel gereksinimli bireyin gereksinimlerine göre yapması gereken eylemleri ve alt basamaklarını nasıl ve kiminle yapılacağını gösteren bir akış planı ve bireye sunulacak hizmetlerin yazılı bir kaydı olarak tanımlanmıştır. Sonuç olarak yukarıda sunulan tüm tanımlar incelendiğinde, özünde BEP'in bir eğitim öğretim yılı içerisinde özel gereksinimli öğrenciye kazandırılacak davranışların neler olduğu, bu davranışların nerede, nasıl, kimler tarafından, hangi yöntemlerle ve ne kadar sürede kazandırılacağını gösteren yazılı bir doküman olduğu görülmektedir.

BEP aynı zamanda yasal bir zorunluluktur. 1997 yılında kabul edilen 573 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin 4. Madde (f) bendinde "Özel eğitim gerektiren bireyler için bireyselleştirilmiş eğitim planı geliştirilmesi ve eğitim programlarının bireyselleştirerek uygulanması esastır." diyerek BEP yasal olarak zorunlu hâle getirmiştir. Bireyselleştirilmiş eğitim programının yasal bir zorunluluk olarak kabul edilmesiyle özel gereksinimli bireylerin ve onların ailelerinin eğitimsel gereksinimleri yasal olarak güvence altına alınmıştır.

BEP Hazırlanması

BEP, öğrenci ve öğretim programı hakkında bilgisi olan, kaynaklara ulaşabilen ve öğrenci için gerekli uyarlamaları yapabilen kişilerden oluşan bir ekip tarafından hazırlanır. Ülkemizde 2000 yılında kabul edilen Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliğinin 63. maddesinde özel eğitim ve kaynaştırma uygulamaları yapılan okul ve kurumlarda BEP'i geliştirmek, izlemek ve değerlendirmek amacıyla "Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı Geliştirme Birimi" kurulması ifade edilmiştir. 2006 yılında yürürlüğe giren Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliğinin sekizinci kısmında Madde 69'da ise BEP, "Özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin gelişim özellikleri, eğitim performansları ve ihtiyaçları doğrultusunda hedeflenen amaçlara yönelik hazırlanan ve bu bireylere verilecek destek eğitim hizmetlerini de içeren özel eğitim programı" şeklinde tanımlanmıştır. Madde 74'te BEP Geliştirme Birimi Üyeleri, sınıf öğretmeni, alan öğretmeni, gezerek özel eğitim görevi yapan öğretmen, eğitim programlarını hazırlamakla görevlendirilen öğretmen ile rehber öğretmen, özel eğitim değerlendirme kurulu üyesi, öğrenci velisi ve öğrencinin kendisi olarak belirlenmiştir.

BEP İçeriği

Özel gereksinimli öğrenci için hazırlanan bireyselleştirilmiş eğitim programının içeriğini şu şekilde sıralamak mümkündür:

• Öğrencinin şimdiki/var olan eğitsel performans düzeyi.
• Öğrenciye bir akademik yılsonunda kazandırılması planlanan uzun dönemli hedefler.
• Uzun dönemli hedeflere ulaşmak için gerekli olan kısa dönemli hedefler.
• Belirlenen hedeflere ulaşmada kullanılacak olan öğretim yöntemleri ve materyaller. Kısa dönemli hedeflere ulaşmada gerekli olan zamanın başlama ve bitiş tarihleri.
• Belirlenen hedeflere ulaşılıp ulaşılmadığını belirlemek için kullanılacak değerlendirme yöntemi ve ölçütleri.
• Öğrenciye sağlanacak ek özel eğitim hizmetlerinin nerede, ne zaman, kimler tarafından ve ne kadar süreyle verileceğinin belirlenmesi.

Öğrencinin Şimdiki/Var Olan Eğitsel Performans Düzeyi

Bireyselleştirilmiş eğitim programı hazırlamanın birinci basamağı, öğrencinin var olan eğitsel performans düzeyinin belirlenmesidir. Var olan performans düzeyinin değerlendirilmesi ile öğrencinin neleri yapıp neleri yapamadığı, diğer bir deyişle güçlü ve zayıf yönleri belirlenmeye çalışılır. Performans düzeyi belirleme çoğunlukla informal değerlendirme araçları ile yapılan eğitsel değerlendirme süreci sonucunda gerçekleştirilir. Bu süreçte öğretmenler gözlem, görüşme, yazılı sınavlar, hata analizi, çalışma örneği analizi, ev ödevleri, ölçüt bağımlı araçlar gibi informal değerlendirme araçlarını kullanarak özel gereksinimli öğrencisinin bir becerideki ustalık derecesini belirlemeyi amaçlar. Performans düzeyi BEP'te yer alması gereken önemli elemanlardan birisi olup BEP'in oluşturulmasındaki temel yapıtaşların-dan biri olarak kabul edilmektedir. Öğretmenlerin performans düzeyi belirleme ifadelerini yazarken aşağıdaki ilkelere dikkat etmeleri önemlidir. Performans düzeyi;

• Değerlendirme verilerine göre oluşturulmalıdır.
• Öğrencilerin yapamadıkları ile birlikte yapabildiklerini de yansıtmalıdır.
• Ölçülebilir ve gözlenebilir şekilde ifade edilmelidir.
• Uzun ve kısa dönemli hedefler oluşturmaya olanak vermelidir.
• Öğrencinin şimdiki durumunu yansıtmalıdır.

Performans düzeyinin belirlenmesi sırasında öğretmenlerin en temel kaynağı MEB tarafından her sınıf için kazanımların belirlendiği eğitim programlarıdır. Programa dayalı değerlendirme ulusal normları esas alan standartlardan daha çok sınıf ya da okul programlarındaki amaçlara dayalı olarak öğrenci performansının değerlendirilmesidir. Bu süreçte öğretmenler;

a) öğrencinin beceri düzeyini belirleyebilir,
b) beceri öğretimine nereden başlayacağına karar verebilir,
c) hangi becerilerde yeterli olduğu ve gelecekte hangi eğitim gereksinimlerine yer verilmesi gerektiğini araştırabilir,
d) öğrencinin sınıfta yapılan öğretimi ile BEP'i arasındaki gelişimi izleyebilir,
e) programda ve öğretimde gerekli olan değişiklikleri zamanında ve etkili bir şekilde yapabilmek amacıyla öğrencinin öğretimini sürekli olarak değerlendirebilirler.

Okul Öncesine Yönelik Performans Düzeyi Raporu Örneği

Betül Öğretmen Busenin performansını programa dayalı olarak değerlendirmiş ve değerlendirme sonucuna göre Busenin psikomotor, sosyal-duygusal, dil, bilişsel ve öz bakım becerilerindeki performansını aşağıdaki şekilde yazmıştır.

• Psikomotor Alan: Buse, sözel yönergelere uygun ısınma hareketlerini, değişik yönlere yuvarlanmayı, değişik yönlere uzanmayı ve belirli mesafeyi sürünerek gitmeyi, pedal çevirmeyi, kendisine atılan nesneleri yakalamayı yardımsız olarak yapabilmektedir.
• Sosyal-Duygusal Alan: Fiziksel özellikleri ile belli başlı duyuşsal özelliklerini ancak sözel ipucu verildiğinde ifade edebildiği Betül Öğretmeninin kendisine yönelttiği 4 sorunun 4üne verdiği yanıtlarda belirlenmiştir.
• Dil Alanı: Betül Öğretmen Buse'nin sesleri ayırt etme becerisini değerlendirmiş ve farklı müzik aletleri (davul, zil, def, telefon) kullanarak verdiği seslerin kaynağını söylediğini ve geldiği yönü belirlediğini 3/4 oranında (4 oturumun 3 ünde) belirlemiştir.
• Bilişsel Alan: Buse'nin arka arkaya yapılan 4 denemenin 4ünde de kendisi ve ailesi ile ilgili bilgi verme, adresini ve telefon numarasını söyleme becerilerinde sözel ipucuna gereksinim duyduğu belirlenmiştir.
• Öz Bakım Becerileri: Betül öğretmen Buse'nin giysilerini giyme ve çıkarma becerisini değerlendirilmiş ve 4 ayrı zamanda yapılan değerlendirmede Buse'nin duruma ve hava koşullarına uygun giysiyi seçebildiği ancak, giysilerini çıkarma, giyme, katlama ve asmada fiziksel yardıma gereksinim duyduğu belirlenmiştir"

Uzun Dönemli Hedefler

Uzun dönemli hedefler bir öğretim yılı içerisinde öğrenciye kazandırılacak davranışların bir listesidir. Kısa dönemli hedeflere göre daha genel ifadelerle belirtilen bu hedefler, öğrenci performansına dayalı olarak öğrencinin bir akademik yılsonunda ulaşacağı noktayı belirtmektedir. Bu yönüyle uzun dönemli hedefler, bir yılın sonunda öğrencideki tahmini gelişimin ne kadar olacağının yansıtılması şeklinde de tanımlanabilir. Öğretmenler uzun dönemli hedefleri belirlerken birtakım noktalara dikkat etmelidir. Bunlar;

a) öğrencinin var olan eğitsel performans düzeyi,
b) öğrencinin yetersizliğinin derecesi,
c) öğrenciye sağlanacak destek eğitim hizmetleri,
d) öğrencinin geçmiş yaşantıları ve öğrenme hızı,
e) öğrencinin yaşadığı çevre ve aile özellikleri ile
f) öğretmene sağlanan destek eğitim hizmetleridir.

Okul Öncesine Yönelik Uzun Dönemli Hedef Örnekleri

• Ali bir akademik yılın sonunda giysilerini yardımsız giyer.
• Ayşe bir akademik yılın sonunda kendisini yardımsız tanıtır.
• Ahmet bir akademik yılın sonunda yaptığı günlük işlerle ilgili olarak sorulan sorulara yardımsız cevap verir.

Kısa Dönemli Hedefler

Kısa dönemli hedefler, öğrencinin performans düzeyi ile uzun dönemli hedefler arasında yer alan ara basamaklardır. Uzun dönemli hedeflere göre daha özele inen ve ayrıntılı olan bu hedefler, BEP'in işe koşulmasında önemli görülmektedir. Kısa dönemli hedef yazımının dört temel ilkesi vardır. Bunlar; "birey, davranış, koşul ve ölçüttür" Kısa dönemli hedef yazarken kazandırılacak davranış, hangi bireye öğretilecekse ona özgü şekilde isimlendirilir. İkinci ilke, davranıştır ve bu ilkede bireyin kazanacağı beceri açık, ölçülebilir ve gözlenebilir bir biçimde ifade edilir. Kısa dönemli hedef ifadelerinde bir hedefte yalnızca tek bir davranışa/beceriye odaklanılır. Üçüncü ilke, koşuldur. Koşul, hedef davranışın öğrenci tarafından öğrenildiğini kabul edebilmek için o davranışın nasıl, nerede, ne zaman ve hangi koşullar altında meydana gelmesi gerektiğinin ifadesidir. Dördüncü ilke olan ölçüt ise hedef davranışın bir öğrenci tarafından kazanıldığını söyleyebilmek için o davranışın öğrenci tarafından ne kadar doğrulukla gösterilmesi gerektiğinin yazılı ifadesidir.

Okul Öncesine Yönelik Kısa Dönemli Hedef Örnekleri

• UDH: Ali bir akademik yılın sonunda giysilerini yardımsız giyer.
• KDH 1. Ali kendisinden pantolonunu giymesi istendiğinde 4 denemenin 3ünde uygun şekilde giyer.
• UDH: Ayşe bir akademik sonunda kendisini yardımsız tanıtır.
• KDH 3. Ayşe kendisini tanıtması istendiğinde 4 denemenin 3ünde okulunu/sınıfını doğru şekilde söyler.

Öğretim Yöntemleri ve Materyaller

BEP' te yer alması gereken bir diğer öge ise belirlenen hedeflere ulaşmada kullanılacak olan öğretim yöntemleri ve materyalleridir. Öğretmenler bu süreçte kısa dönemli hedeflere ulaşmayı kolaylaştıracağı düşünülen öğretim yöntemi ve materyallerini belirlemelidirler. Yöntem ve materyaller, seçilen hedefe göre belirleneceği gibi aynı zamanda da öğrencinin özelliklerine ve öğrenme stiline göre de belirlenebilir.

Kısa Dönemli Hedeflere Ulaşmak için Gerekli Olan Zamanın Başlama ve Bitiş Tarihleri

BEP' in içerisinde yer alan kısa dönemli her bir hedef için düşünülen zaman ayrı ayrı belirlenir. Hedefler için ayrılan sürenin ne kadar olacağına öğrencinin engelden etkilenme derecesine, öğrenciye sağlanan destek eğitim hizmetlerine, öğrencinin ailesinin eğitime vereceği desteğe, öğretmene sağlanan destek eğitim hizmetlerine, sınıftaki öğrenci ve engelli öğrenci sayısına göre karar verilmelidir.

Değerlendirme Yöntemi ve Ölçütleri

Öğrenci için belirlenen kısa dönemli hedeflere ulaşılıp ulaşılmadığına karar vermek için değerlendirmenin hangi yöntemlerle yapılacağına bireyselleştirilmiş eğitim programını planlama aşamasında karar verilmelidir. Bu süreçte gözlem, programa dayalı olarak oluşturulmuş kontrol listeleri, çalışma örneği analizi gibi informal değerlendirme teknikleri sıklıkla kullanılmaktadır.

Sağlanacak Ek Özel Eğitim Hizmetlerinin Nerede, Ne Zaman, Kimler Tarafından ve Ne Kadar Süreyle Verileceğinin Belirlenmesi

BEP' te yer alan son öge ise öğrenciye sağlanacak ek özel eğitim hizmetlerinin nerede, ne zaman, kimler tarafından ve ne kadar süreyle verileceğinin belirlenmesidir. Ek hizmetler, özel eğitim desteği dışında özel gereksinimli öğrencinin gereksinim duyduğu diğer hizmetlerdir. Ulaşım, konuşma terapisi, fiziksel terapi, uğraşı terapisi, danışmanlık ve tıbbi hizmetler, özel gereksinimli öğrenciye sağlanacak ek hizmetler arasında yer almaktadır.

BEP'in Uygulanması ve İzlenmesi

Özel gereksinimli öğrencinin performans düzeyine dayalı olarak hazırlanan BEP'te yer alan uzun ve kısa dönemli hedeflere ulaşmak için BEP'in uygulanması, temelde bir öğretimin bireyselleştirilmesi sürecidir. Öğretimin bireyselleştirilmesi, öğretmenlerin bir sınıfta bulunan tüm öğrenciler için hedeflenen davranışları kazandırmalarında ne tür uyarlamalar yapabileceklerini gösteren planlamalardır. Bu uyarlamalar, fiziksel ortama ilişkin uyarlamalar, eğitim-öğretim süreçlerine ilişkin uyarlamalar, sınıf içinde olumlu sınıf iklimi yaratmaya yönelik uyarlamalar, öğretim süreçlerine ilişkin uyarlamalar ve son olarak da okul ve sınıf genelinde genel işleyişe ilişkin uyarlamalar şeklinde sınıflandırılabilir.

İzleme ve değerlendirme ise BEP sürecinin en önemli basamağıdır. Bu süreç genel olarak, sistematik olarak uygulayıcılardan bilginin toplanması ve bu bilginin düzenli aralıklarla belirlenmiş olan amaçlarla karşılaştırılması şeklinde tanımlanabilir. İzlemenin iki temel amacı vardır. Bunlardan birisi, BEP' i uygulamakla yükümlü olan uzmanlara, kullandıkları yöntemlerde gerekli değişiklikleri yapmak için sistematik olarak veri sağlamak; diğeri ise BEP' in uygulanmasını, planlanmış programın etkililiğini ve uygunluğunu değerlendirmede kullanılacak verileri BEP ekibine sağlamaktır. İzleme yoluyla BEP ekibi, uzun dönemli ve kısa dönemli hedeflerin gerçekleşip gerçekleşmediğini, uygulayıcıların sorumluluklarını yerine getirip getirmediklerini ve program değişikliklerinin belli bir birikime dayalı yapılıp yapılmadığını belirtir. Bu süreçte her bir BEP için en az yılda bir kez izleme oturumu yapılmalıdır. Temelde yılda bir kez yapılan BEP değerlendirmesinin, BEP ekibi tarafından yapılması beklenir.