Gelişimsel Tanı Ve Değerlendirme Yöntemleri Dersi 5. Ünite Özet

Giriş

Gelişimsel değerlendirme, normal gelişim gösteren, özel gereksinimi olan veya hastanede yatan çocukların tüm gelişim alanlarını formal ve informal değerlendirme araç, yöntem ve teknikleri kullanılarak değerlendirme, gelişimsel sapma, risk taşıma ya da gecikmeleri önleme ile ilgili durumlarda erken müdahale sağlama ve gelişimi destekleyici programlar hazırlama gibi amaçları içeren çok yönlü bir süreçtir. Bu süreçte özellikle özel gereksinimi olan çocukların farkına varılmasında, tanılanmasında, uygun eğitim ortamlarına yerleştirilmesinde, programların hazırlanmasında ve ilerlemelerin izlenmesinde çeşitli değerlendirme yöntem ve tekniklerinden faydalanılmaktadır.

Gelişimsel Değerlendirme Sonuçlarının Yorumlanması

Çocukların değerlendirilmeleri uzman kişilerce ve bir ekip tarafından yapılmalıdır. Bu süreçte çocuk kadar ailenin de değerlendirilmesi önemli ve gereklidir.

Gelişimsel tanı ve değerlendirme öncelikle çocuğun gelişimsel durumu ile ilgili bilgi sahibi olmayı amaçlar. Elde edilen sonuçlar; tanılamada, gelişimsel destek hizmetin planlamasında, çocuğun uygun yöntem ve tekniklerle gelişimsel olarak desteklenmesinde ve sunulan hizmetin çocuk yararına olup olmadığının izlenmesinde kullanılabilir.

Değerlendirme süreci en genel anlamda; tarama, tanılama, planlama, uygulama, izleme ve değerlendirme aşamalarından geçmektedir. Birbirini takip eden bu aşamalar sistemli bir başlangıç yapmalı, ara değerlendirmeler göz ardı edilmemelidir.

Gelişimsel değerlendirme ve tanılamada sonuçların değerlendirilmesi; çocuğun neleri yapıp neleri yapamadığına odaklanmak yerine, çocuğun hangi alanlarda desteklenmesi gerektiği şeklinde yorumlanmalıdır. Aşağıda değerlendirme sonuçlarının yorumlanmasında dikkat edilmesi gereken birtakım kurallar bulunmaktadır:

• Her çocuğun gelişim hızı ve özellikleri birbirinden farklıdır.
• Çocukların doğuştan getirdikleri ve içinde büyüdükleri ortama ait farklı özellikleri olabileceği göz önünde bulundurulmalıdır.
• Çocuklar kesinlikle yapamadıkları beceriler için yargılanmamalıdır.
• Gelişim basamaklarını ve sonuçlarını değerlendirme, zekâ ölçmek olarak yorumlanmamalıdır.
• Ölçme esnasında ve sonrasında çocuğun fiziksel ve ruhsal durumu mutlaka dikkate alınmalıdır.
• Değerlendirme sonuçlarını yorumlamak çocuğun güçlü yanlarını ortaya çıkarmak, olumlu benlik algısının geliştirilmesini desteklemek ve çocuk hakkında detaylı bilgi sahibi olmak gibi amaçları da içermektedir.
• İzlemin çok iyi yürütülmesi ve programın sistemli işletilmesi gerekmektedir.
• Değerlendirme profesyonellik ister ve çok yönlü ele alınmalıdır.
• Tipik gelişim gösteren bireyler var olan eğitim fırsatlarını kullanarak farklı gelişim alanları ile ilgili ilgi, beceri, davranış ve tutumları doğal biçimde edinebilmektedirler. Buna karşılık değerlendirme sonuçlarında yetersizlik yaşayan ya da riskli gelişim gösteren grupların onlara sağlanan eğitim fırsatlarından yararlanabilmeleri için ek düzenlemelere, özel eğitim ve destek hizmetlere gereksinimleri olabilmektedir.
• Özel eğitim sürecinde gelişimsel tanılama ve değerlendirme, tıbbi tanılama ile birlikte sürecin ilk basamağını oluşturmaktadır. Bu süreci tedavi, rehabilitasyon ve eğitim hizmetlerinin verilmesi izlemektedir.
• Bireyin uygun tedavi sürecine başlaması ise tıbbi tanılama ile mümkün olabilmektedir. Tıbbi tanı, Sağlık Bakanlığına bağlı hastanelerde, eğitsel tanı ise tıbbi tanı sonuçları da göz önünde bulundurularak Millî Eğitim Bakanlığına bağlı Rehberlik Araştırma Merkezleri’ndeki (RAM) uzmanlar tarafından yapılmaktadır.
• Bireyin genel gelişimsel özellikleri dikkate alınarak verilecek tedavi hizmetlerinin kapsamında öncelikli olarak cerrahi tedavi, ilaç tedavisi, cihazlandırma (örneğin işitme cihazı) gibi yöntemler yer almaktadır.
• Yönlendirme, özel gereksinimleri olan bireyin gelişimsel değerlendirme ve tanılama sonucuna göre en az sınırlandırılmış eğitim ortamı ve özel eğitim hizmetine karar verilerek eğitim planı ve özel eğitim değerlendirme kurul raporu hazırlanmasını içeren bir süreçtir. Yönlendirme kararı verilen birey için özel eğitim değerlendirme kurulu tarafından eğitim planı da hazırlanır. Eğitim planı doğrultusunda bireyin devam ettiği okul veya kurumda Bireyselleştirilmiş Eğitim Planı (BEP) hazırlanarak uygulanır. Yerleştirme ise Rehberlik Araştırma Merkezinde tanılaması yapılan ve özel eğitim değerlendirme kurulunca herhangi bir özel eğitim kurumuna yönlendirmesi yapılan çocukların uygun okula yerleştirilmesidir.

Gelişimsel Değerlendirme Sonucuna Göre Erken Müdahaleye Duyulan İhtiyaç

Erken müdahale, özellikle doğumdan ilk iki yıla kadar olan dönemde çocukların bilgi ve becerilerinin gelişmesi amacıyla uzmanlar ile gelişimi risk altında olan ya da özel gereksinimli olan çocukların anne-babalarının iş birliği içinde çalışması anlamına gelmektedir.

Erken müdahale çalışmalarında gözlem raporları standardize testler, gelişimsel tanı ve değerlendirme araçları, akademik başarı testleri, ölçüt bağımlı testler, performans testleri, kullanılmaktadır.

Erken müdahale programlarının ailenin aktif katılımına önem vermesi; çocuğun yakından tanıdığı kişilerin çocukla birlikte olması ve doğal rutinlerini bu kişiler aracılığı ile sağlaması açısından da oldukça yararlıdır.

Erken müdahale çalışmalarında müdahale, birden fazla gelişimsel alana hitap etmek zorunda kalabilir. Bu nedenle bir grup uzmanın iş birliği içinde çalışması beklenir. Bu iş birliği çalışmalarında etik konusu da dikkate alınmalıdır. Bu konuda ulusal ve uluslararası alanda mevcut olan etik ilkeleri ve uygulama boyutlarını incelemek, uygulamalarda yaşanabilecek etik ihlallerini ortadan kaldıracaktır.

Bireyselleştirilmiş Aile Hizmet Planı (BAHP) genel olarak işlev sel, kullanım kolaylığı sağlayan, ölçülebilir içeriğe sahip, program içinde hiyerarşik bir sıralamanın olduğu, bireysel ihtiyaçları karşılayabilecek genel becerilere yer veren bir program olmalıdır.

Çocuğun gelişimsel olarak desteklenmesi için eğitim kurumlarına yöneltilmesi ile birlikte çocuk odaklı programa geçiş olmakta ve Bireyselleştirilmiş Eğitim Programları (BEP) uygulanmaktadır.

Gelişimsel Değerlendirme Sonuçlarının Tedavi ve Eğitim Alanında Kullanımları

Uluslararası Yeti Yitimi Sınıflandırması- Çocuk ve Genç Versiyonu ICF-CY’ın Çocukluk Dönemi 0-18 yaş grubunu kapsamaktadır.

Çocuğun bu dönemde beden sağlığının yanı sıra büyüme ve gelişmelerinin tüm alanlarıyla desteklenmesi sağlanmalıdır.

Özel gereksinimli çocukların özel eğitime uygunluğuna karar verilmesi aşaması, gelişimsel değerlendirmeyi birçok açıdan zorunlu kılmaktadır.

Süreç, gelişimsel değerlendirme ve tanılama ile uzmanlarca çocuğun gelişim düzeyinden anlamlı düzeyde farklılık görülmesi ile farkına varma, çocukla ilgili öğretmenlerden ya da aile üyelerinden bilgilerin edinildiği bilgi toplama, gönderme ve yönlendirme şeklinde işlemektedir.

Özel gereksinim alanları ve özel gereksinimli çocuklarının ihtiyaçlarının çeşitlilik göstermesi sebebiyle sunulan eğitim hizmetleri de geniş bir alana yayılmakta ve çeşitlilik göstermektedir. Ülkemizde çocuklara sunulan bu hizmetler;

• Erken müdahale programları
• Ev merkezli eğitim
• Kurum merkezli eğitimdir.

Ülkemizde gelişimsel değerlendirme ve tanılama sonrasında özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin eğitim alabileceği okullar ise aşağıda verilmiştir:

• Tam Zamanlı Kaynaştırma
• Destek Eğitim Odası / Kaynak Oda
• Yarı Zamanlı Kaynaştırma
• Özel Eğitim Sınıfı
• Gündüzlü Özel Eğitim Okulu
• Yatılı Özel Eğitim Okulu

Kaynaştırma uygulamalarının amacına uygun ve beklenilen yararı sağlayabilmesi için destek özel eğitim hizmetlerine ihtiyaç olabilmektedir. Bu hizmetler; kaynak oda, sınıf içi yardım, özel eğitim danışmanlığı gibi özel eğitim hizmetleri olabilmektedir.

Kaynak odada eğitim, bireysel ya da küçük grup eğitimi olarak özel eğitim öğretmeni tarafından verilmektedir. Kaynak oda uygulamasında her ne kadar çocuk sınıf dışına çıkıyorsa da çocuğa verilecek destek, sınıfa verilen derse paralellik gösterecek ya da dersle ilgili eksiğini kapatacak nitelikte olmaktadır.

Özel eğitim sınıfı ise tipik gelişim gösteren çocukların bulunduğu eğitim kurumunda ayrı bir sınıf olarak programını yürütmektedir. Bu çocuklar kendisi gibi özel gereksinimli çocuklarla birlikte eğitim almakta, okul faaliyetlerinde diğer çocuklarla bir araya gelebilmektedir. Özel eğitim okullarında ise tüm okuldaki çocukları özel gereksinimli çocuklardan oluşmaktadır.

Özel gereksinimli çocuklar gelişimsel değerlendirme, izlem ve destek çalışmaları yürütülürken yaşamın belirli dönemlerinde farklı hizmetlerden yararlanmaktadırlar. Bu çocuklar bir dizi gelişimsel aşamada dikey geçiş deneyimi kazanmaktadırlar. Bu aşamalar bebeklik ve ilk çocukluk dönemi ele alındığında; hastaneden eve, evden erken müdahale programlarına, erken müdahaleden okul öncesi programa ve okul öncesi programdan anasınıfı ve ilkokula geçiş olarak ifade edilebilir.

Gelişimsel Değerlendirme ve Elde Edilen Sonuçlar Doğrultusunda Çocuk Gelişimcisinin Rolü

Geçmiş yıllarda bir çocuğa tek uzman anlayışı yaygın olmasına karşın, şu anda bir uzmanın tek başına bir çocuk için verimli olma olasılığı oldukça düşük görülmektedir. Disiplinler arası yaklaşım pek çok uzmanlık alanını bir araya getirerek çocuğun gelişimindeki pek çok faktörü değerlendirmeyi, genel gelişimi desteklemek adına yorumlama, sentezleme, planlama ve uygulama aşamalarını içeren bir yapı olarak karşımıza çıkmaktadır.

Gelişimsel taramaları mevcut sistem içerisinde en güvenilir şekilde yürütmesi gereken kişiler de çocuk gelişimcilerdir.

Gelişimsel olarak değerlendirmeyi yapan çocuk gelişimci, çocukla doğrudan iletişime geçip gelişimsel düzeyini anlamaya yönelik standartları olan ve özel olarak tasarlanmış yöntem ve tekniklerle değerlendirme yaparken aynı zamanda, çocuğun anne-baba, bakım veren veya çevredeki diğer kişiler ve nesneler ile nasıl ilişki kurduğunu da gözlemleyebilmektedir. Edinilen bilgiler, çocuğun gelişiminin genel olarak ve spesifik gelişim alanlarında normal sınırlarda seyredip seyretmediğini değerlendirmenin yanında, çeşitli uzmanlık alanlarına gelişimsel değerlendirme sonrasında ne tür görevler düştüğünü de belirler.

Erken çocuklukta görülen çevresel, sosyal, biyolojik, fiziksel risk faktörlerini gözetip gelişimsel değerlendirme ve tarama yapma yeterlilikleriyle çocuk gelişimciler alanda önemli roller üstlenmektedirler.

Çocuk gelişimciler gelişimsel değerlendirme sonuçlarının çocuk açısından en yararlı şekliyle kullanılması, çocukların belirli bir durum ve ortamda içinde yaşayacakları topluma uyumlarını en üst düzeye çıkarmak, sosyal yaşamın kalitesini artırmak konusunda çalışmalar yapabilmekteler. Çocuk gelişimciler kendilerine başvuran olguları gerekli gördüğü durumlarda erken müdahale kapsamında ele almakta ve bu bağlamda gelişimsel tanılama, değerlendirme, raporlama, bilgilendirme ve yönlendirme hizmetlerinin sunulmasını sağlamaktadırlar. Çocuk gelişimciler gelişimsel değerlendirme sonuçlarına göre çocuğa uygun erken müdahale ve eğitim programını planlayıp uygulayabilmektedir. Ayrıca özellikle sağlık alanında çalışan çocuk gelişimciler, sağlık kuruluşunda bebek ve çocukları rutin olarak değerlendirmekte ve bu değerlendirme sonuçlarına uygun destek öneriler sunduktan sonra izlem çalışmaları da yürütmektedirler. Bunun yanı sıra gelişimsel değerlendirme sürecini yürüten uzmanlar, değerlendirme sonuçlarına uygun yönlendirmeyi de gerekli gördüğü uzmanlık alanlarına yapmaktadırlar.

Sürekli izlem polikliniklerinin; aileye, çocuğa, hekime, çocuk gelişimciye önemli katkıları bulunmaktadır.

Sağlık alanında işleyen bu sistemin dışında rehabilitasyon çalışmalarında çocuk gelişimci ise ev temelli ve kurum temelli gelişim destek çalışmalarını planlar, uygular, izler, değerlendirir ve raporlar. Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı komisyonuna (Komisyon başkanı ve üyelerin talebi ile) çocuk ve aile hakkında görüş bildirebilir, gelişimsel destek programının nasıl olması gerektiği ile ilgili görüşlerini birey odaklı paylaşabilir. Aynı zamanda gelişimsel olarak desteklenmesi gereken çocukların kaynaştırıldığı okullarda sınıf öğretmenleri ve rehber öğretmenlerle iş birliği yapar ve iş birliğini çocuk ve aile yararını gözeterek yürütür.

Çocuk gelişimcinin birincil görevi çocuğun sağlığını ve gelişimi desteklemek, onun güvenliği sağlamak, haklarına sahip çıkmak ve korumaktır.

Aile odaklı çalışmalar: Gelişimsel değerlendirme ve tanılama sonucunun en önemli basamaklarından olan aile bilgilendirilmesi ve desteklenmesi konusunda çocuk gelişimcilere önemli görevler düşmektedir.

Gelişimsel Değerlendirme Sonuçlarına Göre Eğitim Alanında Görevli Alan Uzmanları

Öğretmenler, çocukların yaşamlarında önemli bir yere sahiptir ve programın bir parçasıdır.

Kaynaştırma uygulamalarında genel eğitim sınıflarına özel gereksinimli çocukların yerleştirilmesiyle öğretmenler tarafından öğretim yapılmaktadır. Özellikle erken çocukluk döneminde kaynaştırma uygulamalarında öğretmenin eğitime bakış açısı ve kullandığı doğal öğretim tekniklerinin başarılı bir kaynaştırma uygulaması için önemli olduğu vurgulanmaktadır.

Doğal öğretim tekniklerinin uygulandığı süreç, çocuk için hedeflenen amaçların model olma, genişletme, uyarlama yoluyla çocuğun günlük yaşantısında yer alan rutinler, geçişler, etkinlikler gibi doğal yaşantılarının içerisine yedirilerek çocuk için anlamlı öğrenme fırsatlarına dönüştürülmesi olarak tanımlanmaktadır.

Öğretimi çocukların özelliklerine uygun düzenlemek isteyen öğretmenlerin sınıfındaki özel ihtiyaçları olan çocuklar hakkında diğer alan uzmanlarından ve ailelerden bilgiler edinmeli ve bu bilgileri dikkate alarak öğrenme çevresinde, öğretim sürecinde, yönetiminde ve işleyişinde gerekli uyarlamaları yapmalıdır.

Özel eğitim öğretmenleri, özel eğitim merkezlerinde bireysel eğitim programları ile çocuğun gelişimini destekleyici öğretim yaparken aynı zamanda kaynaştırma programında da sistemin bir parçası olarak görev alırlar. Özel eğitim öğretmenleri MEB Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nde belirtildiği üzere aşağıda belirtilen görevleri yapmaktadır.

• Bireyselleştirilmiş eğitim programlarının hazırlanmasına katılır ve uygular.
• Veli ile iş birliği yapar.
• Rehberlik ve psikolojik danışma hizmetleri kurulu ile iş birliği yapar.

Eğitim hizmetlerinde çocuğu ve aileyi yakından tanıyıp destek olması gereken bir diğer alan çalışanları ise Rehber öğretmenlerdir. Rehber öğretmenler, MEB’e bağlı resmî okullarda ve özel gereksinimli çocuklarla çalışan özel merkezlerde bireysel ve grupla danışmalık ve rehberlik hizmetlerini alanın hizmet ve standartlarına uygun bir şekilde yürüten uzmanlardır.

Rehberlik hizmetinin temel amaçları ise çocuğun kendini tanımasına, gelişimine yardımcı olacak fırsatlarını, okul içi ve dışı eğitim olanaklarını, meslek seçimlerini, toplumun beklentilerini tanımasına, temel eğitimden başlayarak ilgi ve yeteneklerine uygun bir üst programı tanıyıp seçmesine, problem çözme gücünü geliştirmesine, doğru kararlar verebilmesine, ruhsal yönden sağlıklı ve topluma yararlı, kendini gerçekleştirmiş bir kişi olarak yetişmesine yardımcı olmak şeklinde açıklanabilir.

Rehberlik ve destek hizmetleri kapsamında;

• Özel ihtiyaçları olan ve farklı gelişim gösteren çocuğu olan anne babaları anlamak,
• Ailelerin ve çocuklarının karşılaştıkları sorunları belirlemek,
• Herhangi bir yetersizlik veya farklılık durumunda kabul sürecine katkıda bulunmak,
• Çocuğun özellikleri hakkında sınıf öğretmeni ile birlikte ailelere gerçekçi bilgiler aktarmak,
• Çocuğa ve aileye duygusal açıdan destek olmak, yasal hakları konusunda bilgilendirmek,
• Ailenin, çocuğun gelişiminin desteklenmesinde aktif rol oynamasına yönelik rehberlik yapmak,
• Aile bireylerinin tutumu, kardeş ilişkileri ve çevreyle iletişimde olası sorunlar konusunda rehber olmak gibi görevleri üstlenmektedirler.

Gelişimsel Değerlendirme Sonuçları Ve Ailelerle Yapılan Çalışmalar

Gelişimi risk altında olan ya da tanılanmış bir yetersizliği olan özel gereksinimli çocukların ve ailelerinin tıbbi, eğitim ve sosyal hizmet gereksinimleri bulunmaktadır.

Ülkemizde genellikle yetersizlikten etkilenmiş bireylerin ailelerine yönelik rehabilitasyon hizmetleri, okulların rehberlik servislerinde ya da özel eğitim ve rehabilitasyon merkezlerinde aile danışmanlığı hizmeti şeklinde verilmektedir.

Son yıllarda aileler, özellikle farklı gelişim gösteren ya da özel gereksinimi olan çocuklara yönelik hazırlanan erken müdahale programlarının ve bireyselleştirilmiş eğitim programlarının en önemli ve zorunlu bir parçası olarak görülmektedir. Bu açıdan bakıldığında ailelerin çocukla ilgili her türlü tedavi ve eğitim etkinliğine katılımı ve söz sahibi olmaları gereklidir.

Son yıllarda aile eğitimde İnternet ve sosyal medya aracılığı ile sunulan bilgilerden ve eğitim programlarından da yararlanılmaktadır.

Toplumsal Yaşama Katılım

Gelişimsel değerlendirme sonuçlarına göre tüm çocukların toplumsal kaynaklarla buluşması bireylerin ve ailelerinin yaşamlarında önemli değişiklikler yaşanmasını sağlamaktadır.

Toplumsal gelişimi etkileyen en önemli etmen olarak aile, çocuğun toplumsallaşması sürecinde diğer kurumlar üzerinde de öncü bir etki göstermesi ile ayrı bir öneme sahiptir.

Toplumsal gelişiminde önemli olan bir başka etmen de arkadaş ilişkileridir. Yetişkinler bu konuda çocuklara gereken fırsatları yaratmalı ve gerek model olarak gerekse yönlendirerek doğrudan toplumsal becerileri kazanmalarını sağlamalıdırlar.

Okullarda uygulanan olumlu davranışsal destek planı, hızla değişen ve çeşitlenen problem davranışları önleme ve azaltmada, toplumsal yaşama katılımı kolaylaştırmada yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu plan; etkinlik, yer, zaman ve bireyin sık sık karşılaştığı sosyal ortamların hepsine davranışsal destek sağlamayı amaçlamaktadır.

Diğer bir model olan uygulamalı davranış analizi ise davranış analizi ilke ve süreçlerini kullanarak bireylere sosyal açıdan önemli olan davranışları kazandırmaya odaklı bir disiplindir. Uygulamalı davranış analizi ilkeleri özel eğitim, genel eğitim ve psikoloji, ekonomi gibi farklı disiplinlerde de kullanılmaktadır.

Sonuç olarak toplumsal yaşama katılımda hizmetin özel gereksinimli bireyler için gelişim destek odaklı bir program toplumun diğer kesimi için de özel gereksinimliliği anlamak üzerine odaklanması beklenmektedir.