Gelişimsel Tanı Ve Değerlendirme Yöntemleri Dersi 2. Ünite Özet

Giriş

Zaman içinde yapıda, düşüncede biyolojik ve çevresel etkilere bağlı olarak gerçekleşen değişimler olarak tanımlanan gelişim üç alandan oluşur:

• Fiziksel alan
• Bilişsel alan
• Psiko-sosyal alan

Fiziksel alan duyusal kapasiteler, motor beceriler, fiziksel özelliklerle; bilişsel alan tüm zihin yetenekleri ve aktiviteleri ile; psiko-sosyal alan ise kişisel özellikler ve sosyal becerilerle ilgilidir.

Gelişim belli aşamalara bölünebilir, bir süreçtir ve bireysel farklılıklar gösterir. Her gelişim alanı kendine özgü bir düzlemde sürer ve diğer gelişim alanları ile etkileşim içindedir.

Gelişimin yolunda gitmediğini bilmek için o yaş grubuna ve kültürel çevreye ait normları bilmek gerekir. Bu normların belirli bir oranda dışına çıkmak gelişimin anormal olduğunu gösterir.

Gelişim konusunda risk faktörlerini belirlemek için;

• Çocukların durumu,
• Kadınların durumu,
• Aile ve destek sistemleri,
• Çocuk yetiştirme inanç ve davranışları,
• Genel sosyoekonomik koşullar,
• Aile faktörleri,
• Psiko-sosyal faktörler,
• Bireysel özellikler dikkate alınabilir.

Bu faktörlerden iki ya da daha fazlasıyla karşılaşan çocukların ruhsal problemler veya gelişimsel riskler taşıyabilecekleri belirtilmiştir.

Gelişimle İlgili Temel Kavramlar

Büyüme: Büyüme vücudun boy, kilo ve hacim olarak artmasıdır. Gelişim ile karıştırılmaması gerekir.

Gelişim: Organizmanın döllenmeden başlayarak bedensel, zihinsel, dil, duygusal ve sosyal yönden sürekli ilerleyen değişimi ifade eder. Gelişme büyüme, olgunlaşma ve öğrenme etkileşimlerinin bir ürünüdür.

Olgunlaşma: Vücut organlarının kendinden beklenen fonksiyonları yerine getirebilmesi için, öğrenmeden bağımsız olarak, kalıtımın etkisiyle geçirdiği biyolojik bir değişmedir.

Öğrenme: Bireyin çevresiyle etkileşimi sonucu meydana gelen nispeten kalıcı davranış değişikliğidir.

Hazır Bulunuşluk: Olgunlaşma ve öğrenme sonucu kişinin belli davranışları yapabilecek düzeye gelmesidir.

Gelişim İlkeleri

Gelişimi anlayabilmek ve yorumlayabilmek için dikkate alınması gereken ilkeler:

• Gelişim, kalıtım ve çevre etkileşiminin ürünüdür.
• Gelişimde bireysel farklılıklar vardır.
• Gelişim düzenli bir sıra izler.
  • Baştan ayağa ve içten dışa doğrudur.
  • Genelden özele doğrudur.
  • Belirli aşamalarda gerçekleşir ve süreklidir.
• Gelişimde kritik dönemler vardır. İlgili davranışların kazanılması gereken zamanlarda kazanılmaması durumunda telafisi çok zordur.
• Gelişim tüm boyutları ile bir bütündür.
• Gelişim hızı her dönemde ve gelişim boyutlarında farklılık gösterir.
• Gelişimin hızlı olduğu dönemlerde çevrenin etkisi fazla, yavaş olduğu dönemlerde azdır.

Gelişimin Biyolojik ve Çevresel Temelleri

Gelişim kalıtım ve çevrenin etkileşimi sonucunda gerçekleşir. Gelişimin biyolojik boyutunda iki temel faktör vardır:

Kalıtım: DNA adı verilen aminoasitler genlerin yapı taşlarıdır. DNA canlıların tüm özelliği ile ilgileri içermektedir. Genler her insanın doğasına ve oluşumuna katkıda bulunur. Anne-babadan kalıtımla getirilen tüm özellikler genotip , bireyin ortaya çıkan gözlenebilir davranışları ise fenotip kavramını açıklar. Fenotip çevre tarafından belirlenir.

İç Salgı Bezleri: Salgılarını doğrudan kana akıtan bezlere denir. İç salgı bezlerinin salgılarına hormon denir. Hormonlar organizmanın dengeli bir şekilde büyümesini, gelişmesini ve çalışmasını sağlar. İç salgı bezleri;

• Hipofiz bezi-iç salgı bezlerinin orkestra şefi; ADH, Oksitosin ve büyüme hormounu üretir.
• Tiroit bezi-boğazın ön kısmında gırtlağın iki yanındadır. Troksin hormonu salgılar.
• Paratiroit bezi-vücudun kalsiyum ve fosfor dengesini sağlayan hormon üretir.
• Pankreas bezi-salgıladığı iki tür salgıdan bir mideye diğeri kana (insülin) gönderilir.
• Böbrek üstü bezleri-salgıladığı kortizol hormonu karbonhidrat, yağ, protein metabolizmasını düzenler. Ayrıca adrenalin hormonu salgılar. Cinsiyet hormonlarını da (androjen ve öströjen) üretirler.

Çevre kalıtımla getirilen özelliklere gelişme olanağı sağlar ya da sınırlandırır. Çevre faktörleri doğum öncesi, doğum sırası ve doğum sonrası olarak ele alınabilir.

Gelişim Dönemleri ve Özellikleri

Gelişim sürecinde bireyin belli dönemlerde kazanması gereken beceriler, özellikler ve davranışlar bulunmaktadır.

Doğum Öncesi Dönem: Döllenmeden sonraki bir-iki haftalık döneme dölüt dönemi denir. Sonrasında embriyo dönemi başlar ve sekizinci haftaya kadar devam eder. Embriyo döneminde organları meydana getirecek şekilde tabakalar oluşmaya başlar. En dış tabaka ektoderm , orta tabaka mezoderm , ve iç tabaka endoderm ’dir.

Üçüncü aydan itibaren fetüs dönemi başlar. Bu dönemde birçok refleks gelişir, kalp atışı düzenledir.

Dört ve beşinci aylarda temel vücut yapısı tamamlanır ve fetüs bebek şeklini alır. Fetüsün cinsiyeti tanınabilir. Altı aya kadar solunum sistemi koordineli hale gelir. Beyin gelişimini sürdürür. Algılama ve hissetme başlar. İşitme duyusu organları da gelişir.

Doğum öncesi dönem yaşam süresindeki en hızlı gelişim dönemidir.

Bebeklik ve Erken Çocukluk Dönemi: 0-3 yaş dönemidir. Öğrenmeye an açık olunan dönemdir. Bu dönemde yaşanacak bir gelişme ya da gelişimsel gecikme hayatın tümünü etkileyebilir. Beyin gelişimin büyük bir kısmı doğumdan sonra gerçekleşir ve ilk altı yıl beyin gelişimi açısından altın yıllar olarak kabul edilir.

Yeni doğan döneminde (0-2 aylar arasında) bebek dış ortama uyum sağlamaya çalışır. Ses, görüntü ve harekete karşı ilk tepkileri oluşur. Yeni doğan dönemi bebeğin bilgiye açık olduğu bir dönemdir.

3-6 aylar arasında bebek becerilerini hızla geliştirir. Duygularını değişik seslerle ifade etmeye başlar. Elle tuttuğu nesneleri görsel olarak inceler ve seslere duyarlıdır. Duydukları sözcük ve sesleri biriktirmektedirler.

7-14 aylar arasında tekrardan oluşan iki heceli kelimeleri söylemeye başlarlar. İstemediği bir şey yapıldığında ağlayarak tepki verir. Desteksiz oturmaya başlar. Bir oyuncağa ulaşmak için engelleri ortadan kaldırmaya çalışır. Anneden ayrılmaya tepki verir. yetişkinlerle iletişime geçme çabası içindedir. Ailesini tamamen tanır. Yabancıları yadırgar. 9-12 aylıkken emekler veya sürüklenir. Eller kıskaç hareketini yapabilir. Yürüme becerisinin gelişmesiyle daha bağımsızlaşır. Duyusal yetenekler de gelişir. Hareket ederek bilgi miktarlarını artırırlar. Algı ve hareket gelişimi paraleldir.

15-18 aylıkken artık 4-6 kelime söyleyebilir. Yetişkinlerin sık kullandıkları sözcükleri tekrarlar. Ev işlerini taklit eder. Hareket yeteneği de gelişmiştir. 1 yaş civarında yürümeye başlayan çocuk 18 ay civarında geri geri yürüyebilir. Çömelip geri ayağa kalkabilir. En geç 17-18 aylıkken yürüyebilmelidir.

19-24 aylıkken artık yaklaşık 25 kelime söyleyebilir. İki seçenek içinden aynı olan nesneleri eşleştirir, altı kule kule yapar. Diğer çocuklarla oynar ve basit etkileşimde bulunur. İkinci ve üçüncü yaşlarda yaşıtlarıyla beraber oynamaz. Aynı ortamda olsalar bile etkileşim yoktur. Kitapları yırtmak, duvarları çizmek, su ile oynamak en sevdikleri oyunlardır. 1-3 yaş arasında çok hareketlidirler. Öfke nöbetleri, çekmece karıştırma gibi problemler çıkabilir ama 3 - 3.5 yaş civarında bu sorunların çoğu yok olur. Tehlikeli olmadığı sürece etrafı araştırmaları öğrenmeleri için fırsattır ve desteklenmelidir.

Bebeklik dönemi gelişim görevleri şöyledir:

• Doğumla birlikte çevre koşularına uyum sağlama gerçekleşir.
• Solunum sistemi ve nabzı düzene girer.
• Katı yiyecekleri çiğnemeyi ve yutmayı gerçekleştirir.
• Uyku saati, gece gündüz uykuları düzene girer.
• Dönemin sonlarına doğru uyku kontrolü, tuvalet eğitimi gerçekleşir.

İlk Çocukluk Dönemi: Bebeklik döneminden sonra yaklaşık altı yaşına kadar devam eden gelişim dönemidir. Bedensel gelişim hızı bebeklik dönemine göre yavaştır. Etkinlik düzeyleri yüksektir. Koşma, tırmanma, sıçrama, yakalama becerileri ilerler. Büyük kaslarını küçük kaslara göre daha iyi kullanırlar.

Kaba motor becerileri bacaklarda ve kollarda genel kuvvet ve dayanıklılık gösterecek biçimde büyük kasların kullanımını gerektiren becerilerdir. İki-üç yaştan itibaren koşma ve yürüme, ayak değiştirerek merdiven inme-çıkma gelişir. Çift ayak üzerinde sıçrama üç yaştan itibaren, tek ayak üzerinde sıçrama 4 yaştan itibaren kazanılır.

İnce motor beceriler, kollar, eller ve parmaklardaki kasları koordine etme yeteneğidir. Üç yaştan itibaren giysi çıkarma, dört yaşta giysi giyme ve çıkarma, 4-5 yaş civarında düğme ilikleme, fermuar çekme, ayakkabı giyme gibi işler gerçekleştirilmeye başlanır. Aynı yaş grubundaki kız çocukları ince motor becerilerinde, erkekler ise kaba motor becerinde daha iyidirler.

Okul öncesi döneme denk gelen bu dönemde kalem tutma becerileri de gelişmiştir. Basit bir şeklin içini dışarı taşırsalar da boyayabilirler.

Yürüme ve koşma ile ilgili sorunları yoktur. Oyun onlar için çok önemli bir etkinliktir. Oyunlarda hayal güçlerini kullanırlar, kişilerle özdeştirmeler, duygularını oyun aracığı ile ifade etmeler vardır.

İlk çocukluk döneminin gelişim görevleri şöyledir:

• El ve göz koordinasyonu gerçekleşir.
• Konuşması rahat anlaşılır hâle gelir.
• Kendi kendine yemek yiyebilir ve giyinebilir.
• Cinsiyet farklılıklarını öğrenir, cinsel kimliğin devamlılığını kabul eder.
• Aile bireyleriyle ve akranlarıyla yakın ilişkiler kurar.

Son Çocukluk Dönemi: Bu dönem altıncı yaşta başlar ve ergenliğin ilk belirtilerinin başladığı on birinci yaşta son bulur. İlk yıllarda okula uyum, sonlarında ise ergenliğe geçiş yaşandığı için önemli bir dönemdir.

Fiziksel gelişim ilk yıllara göre yavaştır. Büyük-küçük kas becerileri gelişir. Koşma zıplama gibi beceriler daha da gelişir. Gizil dönem olarak adlandırılan bu dönemde çocuk cinsiyet konularından hoşlanmaz. Oyun grupları aynı cinsteki çocuklardan oluşur.

Okul öncesi döneme göre daha fazla ilerleme gösterirler. Okuma, yazma, üç temel aritmetik becerisinin kazanılması bu dönemin en önemli gelişim görevlerindendir.

Çocuk iletişim açısından bu dönemde sosyalleşir, konuşma becerisi gelişir. Akademik öz güven de bu dönemde gelişir. Başarı ve çabalarının sıklıkla takdir edilmesi gereklidir.

Bu dönemde çocuklar sevdikleri spor dallarına yönlendirilmelidirler.

Son çocukluk döneminin gelişim görevleri şöyledir:

• Akranlarıyla birlikte olumlu ilişkiler geliştirip onlarla müşterek çeşitli etkinliklerde bulunma,
• Cinsiyet rollerini kazanma, cinsiyetle ilgili değerleri ve rolleri öğrenme, cinsiyete uygun davranışlar kazanma,
• Okuma, yazma, hesap yapma gibi temel okul becerileri kazanma,
• Değerleri ve vicdan anlayışının gelişmesi ve bunun tercihlerine ve davranışlarına yansıması,
• Kişisel bağımsızlığın oluşması (bir şeye girişmek, yönlendirmek ve sonlandırmak).

Ergenlik Dönemi: 12-14 yaşları ergenlik, 15-20 yaşları gençlik olarak tanımlanır. Ergenlik ve gençlik dönemleri birer bunalım dönemi olarak da yaşanmaktadır. Ergenlik dönemine kızlar erkeklere göre 1-2 yıl erken girer ve 1-2 yıl önce tamamlar. Bu dönem 10-12 yaşlarında erinlik (puberte, buluğ) ile başlar. Erinliğe girişin belirtisi kızlar için ilk aybaşı kanaması, erkekler için ilk spermin gelmesidir.

Ergenliğin başlarında birincil cinsiyet özellikleri (cinsel organlardaki gelişme) ve ikincil cinsiyet özellikleri (bedenin diğer kısımlarında cinsiyete özgü değişimler) yeterince gelişmemiştir.

İlk cinsel olgunlaşma belirtilerinin ortaya çıktığı aylarda ergen içine kapanabilir.

Ergenlik döneminde ergen evden koparak çevreye ve arkadaş grubuna yönelir. Ergenin ne zaman hangi tepkiyi göstereceği kestirilemez. Duyguları anlık olarak değişiklik gösterebilir.

Ergenlik döneminde yaşanılan bazı kaygı ve kuruntular sağlık, kişilik, aile ve ev, toplum içindeki durumu, kızerkek arkadaşlığı, okul ve meslekle ilgili olabilir.

Ergenlik dönemi gelişim görevleri şöyledir:

• Bedensel özelliklerini kabul etme ve kullanma,
• Aile içinde duygusal bağımsızlık,
• Mesleğine karar verme ve buna hazırlık,
• Bir sosyal rol benimseme,
• Evliliğe ve aile yaşamına hazırlanma,
• Değerlerin oluşması, ahlak sisteminin gelişmesi.

Çocuk Gelişiminde Tanı ve Değerlendirmenin Yeri, Önemi ve Amaçları

Yeri

Bebeklik ve erken çocukluk döneminde çocuğu tanımak ve değerlendirmek

• Çocuğa özelliklerini fark ettirmek,
• Gelişim düzeyini, ilgi ve ihtiyaçlarını belirlemek,
• İhtiyaçlar doğrultusunda eğitim programı hazırlamak, öğrenim süreci planlayarak uygulamak,
• Öğrenme sürecindeki başarısını artırmak,
• Problemi olup olmadığını belirlemek ve ek beceriler kazandırmak açısından önemlidir.

Bu süreçte ebeveynler, kardeşler, aile ve okul gibi çevresel faktörlerde ele alınmalıdır.

• Çocuğu tanı ve değerlendirmede temel ilkeler:
• Çocuğun kendisini tanımasına yardımcı olmak,
• Birden fazla yöntem kullanmak,
• Eğitim kurumu içinde ve dışındaki davranışlarını değerlendirmek, ilgili kişilerle paylaşmak,
• Kullanılan tekniklerin amaç haline getirilmemesi,
• İlgili kişilerin ve uzmanların iş birliği,
• Duygusal ve davranışsal bir problem varlığı beklenmemesi,
• Tanıma tekniklerinin sürekli ve düzenli olması,
• Elde edilen bilgilerin en kısa sürede ve etkin olarak kullanılması,
• Etik kuralların göz önünde bulundurulması.

Önemi ve Amaçları

Temel amaç oluşabilecek gelişimsel gecikmenin en erken dönemde belirlenmesi, bu doğrultuda gereken gelişim destek programının oluşturulması, ailenin uygun şekilde eğitilerek çocuğun gelişiminin desteklenmesinde aktif rol almasının sağlanması ve bu şekilde hem aile hem de çocuğun yaşam kalitesinin artırılmasıdır.

Değerlendirmenin tüm gelişim alanlarına yönelik olarak yapılması bir başka amaçtır.

Değerlendirmede uygun araç kullanımı hem gelişimlerinin izlenmesi hem de uygun destek programları oluşturulması açısından çok önemlidir.

Değerlendirme amaç bakımından;

• Tarama amaçlı,
• Öğretim amaçlı,
• Tanı amaçlı,
• Program değerlendirme/ölçme amaçlı olabilir.

Dikkat edilecek noktalar:

• Çocukların neyi bilmedikleri/yapamadıklarından önce neyi bildikleri/yapabildikleri saptanmalı,
• Yöntem ve teknikler yaş ve gelişim düzeylerine uygun olmalı,
• Bireysel farklılıklar göz önünde bulundurulmalı,
• Ebeveynlerden, kardeşlerden öğretmenlerden alınacak bilgilere önem verilmeli,
• Elde edilen bilgiler düzenli kaydedilmeli,
• Araçların geçerlik ve güvenirliğini yapılmış olmalı,
• Alıcı ve ifade edici dil becerilerinin mevcut durumu dikkate alınmalı,
• Etik kurallara uyulmalı.

Çocuğu tanıma ve değerlendirme aracılığıyla çocuk hakkında elde edilecek bilgiler şöyledir:

• Fiziksel gelişimine dair elde edilecek bilgiler
• Yeteneklerine yönelik bilgiler (müzik, resim gibi özel yetenekler)
• Sağlık durumuyla ilgili bilgiler
• Başarısına yönelik bilgiler
• İlgi ve tutumlara yönelik bilgiler
• Ailesine yönelik bilgiler
• Kimliğine yönelik bilgiler
• Gelişimine yönelik bilgiler (bilişsel, dil, ince ve kaba motor, sosyal duygusal ve öz bakım becerileri).

Çocuğun değerlendirilmesi sonucunda elde edilecek bilgiler kayıt altına alınırken dikkat edilmesi gereken noktalar:

• Sistematik bir biçimde düzenli olarak kaydedilmelidir.
• Uygun şekilde saklanmalıdır.
• Oluşturulacak dosyada bulundurulabilecek belgeler:
  • Kimlik bilgileri
  • Çocuğu tanıtacak bilgiler
  • Ailesi, yaşadığı çevre, okul yaşantısı ile ilgili bilgiler,
  • İlgi alanları ve yeteneklerine yönelik bilgiler
  • Gelişimsel değerlendirme sırasında kullanılacak teste ait form, gelişimsel durum raporu,
  • Fiziksel gelişimi, genel sağlık durumu, varsa yapılmış diğer testlere ait belgeler,
  • Yapılan gözleme dayalı rapor,
  • Mevcut özel bir problem durumuna ait rapor.