Bilimsel Araştırma Yöntemleri Dersi 1. Ünite Özet

Giriş

Toplumsal, kültürel ve ekonomik üretime katılım ve kişisel karar almak için gerekli olan bilimsel kavram ve süreçlerin bilgisi (National Academy of Sciences, 1995) olarak tanımlanan bilim okuryazarlığı, bilimin ne tür bir uğraş olduğu, nasıl süreçler içerdiği, bilimsel önermelerin dili, yapısı, nasıl yorumlanmaları gerektiği gibi şeyler hakkında fikir sahibi olmayı içermektedir (Erzan, 2006). Bilim okuryazarı bir bireyin öncelikle bilmesi gereken bilim kavramı ve bu kavrama ilişkin bilgilerdir.

Bilim

Geçerliği kabul edilmiş sistemli bilgiler bütünü olan bilim kuramlar üretmeye ve var olan kuramları sınamaya yarayan süreçtir. Kuram ise olayları açıklama ve kestirme amacıyla geliştirilen birbiriyle ilişkili kavramlar, tanımlar ve önermeler setidir.

Temelde insanoğlunun, kendisini ve çevresini tanıyıp, gerektiğinde etkileyebilme, ona egemen olup kendi kontrolü altına alma şeklindeki istek ve güdüsünden kaynaklanan bilimin anlama, yordama ve kontrol olmak üzere üç işlevi vardır.

Bilimin beş temel ölçütü vardır. Bunlar (Erkuş, 2005; Karakaş, 1998):

• Gözlenebilirlik: Gözlenemeyen hiçbir olgu bilimin konusu olamaz. Bilimin ele aldığı tüm olaylar “gözlenebilir” olmalıdır.
• Ölçülebilirlik: Doğada var olan şeylerin miktarı vardır dolayısıyla niceliği söz konusudur. Bu nedenle bilimin ele aldığı olaylar aynı zamanda ölçülebilir olmalıdır.
• İletilebilirlik: Gözlenebilen ve ölçülebilen olgu ve olaylar diğer bilim adamlarına aktarılabilmeli, böylece orta genel geçerliliği olan bilgilere ulaşılabilmelidir.
• Tekrarlanabilirlik: Bir araştırma sonucu elde edilen bilgilerin aynı yöntem ve araçlarla aynı koşullar altında diğer araştırmacılar tarafından tekrarlanarak doğruluğunun ve yanlışlığının test edilmesidir.
• Sağdanabilirlik: Tekrarlanan araştırmalar sonucunda elde edilen bilgi doğruluğu kanıtlanmış, kesinliği olan bilgi niteliği kazanmasıdır.

Ayrıca bilimin olgusallık, mantıksallık, objektiflik, eleştiricilik, genelleyicilik, seçicilik, birikimlilik ve evrensellik olmak üzere özellikleri bulunmaktadır (Yaşar, 1998, s.157).

• Olgusallık: Bilimin olgusallığı kişisel beğeni ve görüşlerden bağımsız herkes tarafından gözlenebilir gerçeklere dayalı olmasıdır.
• Mantıksallık: Elde edilen sonuçların çelişkiden uzak birbiriyle tutarlı olmasıdır. Bu süreçte tümevarım ve tümdengelim yaklaşımlarından yararlanılır.
• Objektiflik: Bilimsel nitelik taşıyan her sonucun güvenilir olması, kişiye ya da gruba özgü olmaması, herkesin kullanımına açık ve elverişli olacak biçimde ifade edilmesidir.
• Eleştiricilik: İleri sürülen her iddia karşısında ne kadar akla yatkın görünürse görünsün eleştirici yaklaşımın kullanılmasıdır. Yanlışlanabilirlik bilimin gerçeğe ulaşmada kullandığı en sağlıklı özelliktir. Bu özellik aracılığıyla bilim kendi kendini düzeltme olanağı yaratmaktadır.
• Genelleyicilik: Bir dizi olguyu belli bir sistem ve bütünlük içinde akla uygun genellemeler biçiminde açıklamaya çalışmasıdır. Bir başka deyişle tek tek ya da birbirinden kopuk gibi görünen olguları ve aralarındaki ilişkileri bütünleştirerek genel kanunlara ulaşmaya çalışmasıdır.
• Seçicilik: Evrendeki bütün olguları değil önemli gördüğü olguları konu edinmesidir.
• Birikimlilik: Yeni bilgilerin daha önce elde edilen bilgiler üzerine inşa edilmesidir.
• Evrensellik: Belli bir birikimin sonucunda oluşan bilimin yer ve zamana göre değişmeyen ilişkileri içermesidir.

Bilimsel Yöntem

Bilimsel yöntem bilim üretmenin yolu, bilimin süreç yönü, kanıtlanmış bilgi elde etmek için izlenen yol, uygulandığında bilime katkı getirmiş ve getireceğine güvenilen süreçlerdir. Bilimsel yöntem Bacon’un tümevarım (özelden genele), Aristo’nun tümdengelim (genelden özele) yaklaşımlarının bir sentezidir (Karasar, 1999, s.12-13). Tablo 1.1’de bilimsel ve bilimsel olmayan yaklaşımların karşılaştırılması verilmiştir (S:6).

Bilimsel Araştırma

Bilimsel araştırma problemlere güvenilir çözümler aramak amacıyla, planlı ve sistemli olarak, verilerin toplanması, çözümlenmesi, yorumlanarak değerlendirilmesi ve rapor edilmesi sürecidir (Karasar, 1999, s.22). Bilimsel araştırmanın amacı bilinenden yola çıkarak bilinmeyene ulaşmaktır. Bilimsel araştırmalar temel araştırmalar ve uygulamalı araştırmalar olmak üzere ikiye ayrılır (Karasar, 1999).

• Var olan bilgilere yenilerini katma amacı taşıyan araştırmalar temel araştırmalardır. Temel araştırmaların açımlama, ayrıntı saptama, nedensonuç ilişkisi saptama ve kuram geliştirme olmak üzere dört düzeyi vardır.
• Uygulamaya dönük öneriler oluşturmayı amaçlayan, üretilen bilgilerin değerlendirilmesini, problemlere çözüm getirilmesini amaçlayan araştırmalar uygulamalı araştırmalar olarak adlandırılmaktadır. Uygulamalı araştırmaların aksiyon (eylem) araştırmaları ve AR-GE (ARaştırma-GEliştirme) araştırmaları olmak üzere iki türü vardır.

Bilimsel araştırmanın aşamaları John Dewey’in problem çözme aşamalarıyla aynıdır. Bilimsel araştırmanın aşamaları aşağıdaki gibi sıralanabilir (Yaşar, 1988, s.158):

1. Güçlüğün sezilmesi
2. Güçlüğün problem içinde tanımlanması
3. Problemin çözümüne yönelik hipotezlerin (denencelerin) önerilmesi
4. Hipotezlerin gözlenebilir doğurgularının saptanması
5. Hipotezlerin sınanması
6. Raporlaştırma

Güçlüğün sezilmesi: Bireye rahatsızlık veren ne olduğunu bilmediği bir güçlük durumunun olması.

Güçlüğün problem içinde tanımlanması: Problemin keşfedildiği ve tanımlandığı aşamadır.

Problemin çözümüne yönelik hipotezlerin (denencelerin) önerilmesi: Bireyin geçmiş yaşantısından yola çıkarak problemin çözümüne yönelik tahminlerde bulunduğu aşamadır.

Hipotezlerin gözlenebilir doğurgularının saptanması: Hipotezlerin olası sonuçlarının kestirilmeye ya da saptanmaya çalışıldığı aşamadır.

Hipotezlerin sınanması: Bireyin olay ya da olgulara bakarak, kanıtlar toplayarak hipotezlerin doğru olup olmadığını belirlemeye çalıştığı aşamadır.

Raporlaştırma: Bilimin birikimliliği, küçük büyük her tür katkıyla gelişen bütünleşik bir ürün olduğu kabul edilirse, her bilimsel çalışmanın rapor edilmesi gerekmektedir.

Araştırma Yöntemleri

Nicel yöntem ampirik (görgül) yöntem ya da sayısal yöntem olarak ta adlandırılmaktadır. Bu yöntem gözlem ve ölçmeye dayalı, tekrarlanabilen, objektif araştırma yaklaşımıdır. Nicel yöntemde deneysel ve deneysel olmayan araştırmalar kullanılmaktadır. Nicel yöntemi kullanarak gerçekleştirilen araştırmalara nicel araştırmalar adı verilmektedir.

Belli özellikleri paylaşan çeşitli araştırma stratejilerini belirtmek için kullanılan şemsiye bir terim olan nitel araştırmanın tanımını yapmak güç olsa da, nitel araştırma gözlem, görüşme ve doküman analizi gibi nitel veri toplama yöntemlerinin kullanıldığı, algıların ve olayların doğal ortamda gerçekçi ve bütüncül bir biçimde ortaya konmasına yönelik nitel bir sürecin izlendiği araştırma olarak tanımlanabilir (Yıldırım ve Şimşek, 2005, s.19). Nitel araştırmanın amacı bireylerin kendi toplumsal dünyalarını nasıl oluşturmakta olduğunu anlamak ve içinde yaşadıkları toplumsal dünyayı nasıl algıladıklarını yorumlamaya çalışmaktır. Nitel araştırma; ne? nasıl? niçin? sorularına yanıt ararken, nicel araştırma; ne kadar? ne miktarda? Hangi sıklıkta? gibi sorulara yanıt aramaktadır.

Nitel araştırmaların doğal ortama duyarlık, araştırmacının katılımcı rolü, bütüncül yaklaşım, algıların ortaya konması, araştırma deseninde esneklik ve tümevarımcı analiz olmak üzere altı özelliği bulunmaktadır (Yıldırım ve Şimşek, 2005; Bogdan ve Biklen, 1998).

Doğal ortama duyarlık: Olaylar oluştuğu bağlamda incelenirse en iyi biçimde anlaşılmaktadır temelinden yola çıkarak araştırmanın konusunu oluşturan olgu ya da olayların içinde bulundukları doğal ortamda incelenmeleri gerekmektedir (Bogdan ve Biklen, 1998, s.5). Nitel araştırmada, araştırma amacıyla değiştirilen ortamların incelenmesi bir anlam taşımaz çünkü böylesi ortamlarda oluşan insan davranışları doğal değildir. Belirli bir ortamı fiziksel, sosyal vb. tüm boyutlarıyla yeniden oluşturmak olanaklı olmadığından, belirli bir ortamdan elde edilmiş sonuçları başka ortamlara genellemek oldukça zordur. Bu nedenle nitel araştırmalar genellenebilir sonuçlar üretme çabası içinde değildir. Araştırmanın gerçekleştiği doğal ortamı bir başka araştırma kapsamında aynı şekilde bulmak mümkün olmadığından nitel araştırmanın aynen tekrarı olanaklı değildir (Yıldırım ve fiimşek, 2005; s.2122).

Araştırmacının katılımcı rolü: Nitel araştırmacı alanda zaman harcayan, katılımcılarla doğrudan görüşen, gerektiğinde katılımcıların deneyimlerini yaşayan, alanda kazandığı bakış açısını ve deneyimleri topladığı verilerin analizinde kullanan kişidir (Yıldırım ve fiimşek, 2005, s.23; Walford, 2001).

Bütüncül yaklaşım: Nitel araştırmalarda “bir bütün onu oluşturan parçalardan daha fazla anlam ifade eder” gerçeğinden hareketle araştırma konusu bütüncül bir yaklaşımla belirlenir ve toplanan veriler bütüncül bir yaklaşımla analiz edilir.

Algıların ortaya konması: Nitel araştırmada araştırmaya dâhil edilen bireylerin (katılımcıların) algıları ve deneyimleri ortaya konur.

Araştırma deseninde esneklik: Nitel araştırmanın başlangıcında oluşturulan kavramsal ve yöntemsel yapı süreç içerisinde değişikliğe uğrayabilir.

Tümevarımcı analiz: Nitel araştırmada araştırmacı topladığı tanımlayıcı ve ayrıntılı verilerden yola çıkarak probleme ilişkin ana temaları ortaya çıkarma, topladığı verileri anlamlı bir yapıya kavuşturma bir başka deyişle verilerinden yola çıkarak kuram oluşturma çabası içerisindedir (Bogdan ve Biklen, 1998; Strauss ve Corbin, 1998; Yıldırım ve Şimşek, 2005, s.27).

Nicel ve nitel araştırma yöntemlerinin ayrı ayrı kullanıldığı araştırmalar desenlenebilirken her iki yöntemin birlikte kullanıldığı karma yöntemle de araştırmalar desenlenebilmektedir. Karma yöntem her iki yöntemin sınırlılıklarını en aza indirirken, her iki yöntemin üstünlüklerini kullanarak en uygun yöntemle, en uygun verinin toplanmasına olanak sağlamaktadır.

Nicel araştırmaların çok sayıda veriyi ekonomik olarak toplama, veri toplama sürecinin kısa olması, verilerin kolaylıkla karşılaştırılabilmesi, araştırmacıya kontrolü elinde tutma olanağı sunması gibi üstünlüklerinin yanı sıra veri toplama sürecinde esneklik sağlamaması, sosyal süreçleri anlamada yetersiz olması gibi sınırlılıkları bulunmaktadır.

Nitel araştırmaların ise, veri toplamanın zaman alıcı olması, toplanan verinin analizinin oldukça zor olması gibi sınırlılıklarının yanı sıra araştırmacıya esneklik sağlama ve sosyal sürecinin anlaşılmasına olanak tanıma gibi üstünlükleri bulunmaktadır (Saunders, Lewis ve Thornhill, 2003).