Afet Bilgi Sistemleri Ve Haberleşme Dersi 2. Ünite Özet

Afet Yönetiminde Coğrafi Bilgi Teknolojileri

Afet Yönetimi; afetlerin önlemesi ve zararların azaltılması amacıyla, bir afet olayının zarar azaltma, hazırlıklı olma, olaya müdahale ve iyileştirme gibi aşamalarda yapılması gereken faaliyetlerin planlanması için toplumun tüm kurum ve kuruluşlarıyla, kaynaklarının bu ortak amaç doğrultusunda kullanılmasını gerektiren çok kapsamlı bir yönetim şeklidir.

Coğrafi bilgi teknolojileri, coğrafi bilgi ile ilgili tüm teknolojilerdir. Bu teknolojiler arasında, uzaktan algılama ve görüntü işleme teknolojisi, konum belirleme teknolojisi, coğrafi bilgi sistemi teknolojisi, bilgisayar teknolojisi, veritabanı yönetim sistemi teknolojisi, coğrafi web servisleri teknolojisi önemli yer tutar.

Coğrafi veri: Yer yüzeyine ilişkin doğal ve insan yapısı detaylara ait konum ve tanımlayıcı verilerdir.

Veritabanı: Verilerin belli bir yapıda ve aralarındaki ilişkiler ile birlikte depolandığı bilgisayar ortamıdır.

Afet Yönetiminde İhtiyaç Duyulan Coğrafi Bilgiler

Afet yönetiminde coğrafi bilgi ihtiyaçları birçok kaynakta değişik şekilde tanımlanmıştır. Bu kaynaklardan uluslararası düzeyde en yaygın olanı, Sahana-Eden isimli Açık Kaynak Afet Yönetimi Sistemi (Web Tabanlı Coğrafi Bilgi Sistemi) Web Platformudur. Ayrıca, T.C. İçişleri Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığınca kurulan “Afet Yönetimi ve Karar Destek Sistemi” platformu, afet yönetiminde ulusal düzeyde kullanılan yegâne web platformdur.

Bu platformlardan yararlanılarak coğrafi bilgi ihtiyaçları (afet bilgisi katmanları ve temel altlık veriler) aşağıdaki şekilde gruplandırılabilir:

• Kuruluşlar
• Personel
• Envanter (Varlık: Assest)
• Depolar (Lojistik Depo ve Dağıtım Noktaları)
• Envanter (Varlık) İstekleri/Taahhütleri
• Projeler (Olaylar) (Olay-Adı, Yetkili-Kurum, Başlangıç-Tarihi, Bitiş-Tarihi, Konum)
• Hastaneler (Adı, Türü, Kuruluş, ToplamYatakKapasitesi, Boş-Yatak-Kapasitesi, Servisler, Personeli, Telefon, Konum)
• Ulaşım
• Barınaklar (Geçici iskan ve çadır alanları) (İsim, Durum, Tür, Kapasite, Nüfus, İl, İlçe, Mah-Köy, Yetkili-Kişi, Konum),
• Araçlar (Demirbaş-No, Kategori, Tür, TedarikTarihi, Kuruluş, Tesis, Konum: TesisKonumu)
• Harita ve Yönetimi

Afet Yönetiminde Coğrafi Bilgi Sistemi Bileşenleri

CBS Yazılım Bileşenleri

CBS yazılım bileşenleri, web tabanlı yazılım veya masa üstü yazılım şeklinde olabilir. Web tabanlı yazılımlar, bir internet gezgini (google-chrome, mozilla-firefox, applesafari, microsoft-internet explorer, vb.) ile herhangi bir yükleme olmaksızın kullanılabilirken, masaüstü yazımların bilgisayara yüklenmesi gerekmektedir. Afet yönetimine yönelik Coğrafi Bilgi Sistemi yazılımları, masaüstü yazılımlar, web sunucuları ve Veritabanı sistemleri olarak gruplandırılabilir.

CBS Veri Bileşenleri

CBS veri bileşenleri vektör veya raster yapıda olabilir. Vektör veriler, nokta detay, çizgi detay veya alan detay şeklinde tanımlanırken; raster veriler, uydu görüntüsü, hava fotoğrafı veya bir raster harita olabilir.

Vektör verilerde, 3 boyutlu bir nokta detay bir koordinat kümesi (enlem, boylam, rakım; sağa, yukarı, rakım) ile konumlandırılırken; 2 boyutlu bir nokta detay bir koordinat çifti (enlem, boylam; sağa, yukarı) ile ifade edilir.

Raster veri, detayların satır ve sütunlardan oluşan matris yapısında depolandığı, detay koordinatların satır ve sütun numaraları bilinen ve piksel (pixel) adı verilen resim elemanları ile temsil edildiği; nokta detayların tek bir piksel ile, çizgi detayların birbirine komşu piksel dizileriyle, alan detayların ise bir araya toplanmış komşu pikseller şeklinde gösterildiği bir veri türüdür.

CBS Veri Kaynakları

CBS veri kaynakları, web siteleri, veri üreten kurum ve firmalar, raster tarama, vektör sayısallaştırma ve arazi ölçmeleri sayılabilir.

Raster tarama, basılı haritaların raster tarayıcı adı verilen cihazlarla taranıp sayısal ortama aktarılması işlemi olup CBS veri kaynağı olarak kullanılan bir yöntemdir. Bu yöntemle elde edilen raster veriler, referanslama (koordinatlandırma) işlemi sonrası CBS ortamında kullanılabilmektedir.

Vektör sayısallaştırma, altlık olarak referanslanmış raster veri (uydu görüntüsü, raster harita, hava fotoğrafı) kullanılarak, detayların nokta, çizgi ve alan detay şeklinde ekran üzerinden sayısallaştırılması işlemidir.

Arazi ölçmeleri, GPS alıcısı olan mobil telefon/tablet uygulamaları ile arazi üzerinden vektör veri toplama işlemi olup en güncel veri toplamada kullanılan bir CBS kaynağıdır.

Coğrafi verilerde konum doğruluğu, kullanılan CBS kaynağının sunduğu konum doğruluğuna bağlıdır.

Çözünürlük: Raster veri üzerindeki bir piksel kenar uzunluğunun, arazideki karşılığı olan uzunluktur.

Doğruluk ise, raster veri veya vektör veri üzerindeki bir noktanın arazi konumu ile aynı noktanın jeodezik Konum Belirleme Sistemi cihazları ile arazide ölçülen konumu arasındaki farktır.

GPS (Global Positioning System) ABD’nin sahip olduğu Global Konum Belirleme Sistemine verilen addır.

Global Konum Belirleme Sistemi ABD’nin GPS, Rusya’nın GLONASS, Avrupa Birliğinin GALILEO isimli konum belirlemede kullanılan uydu sistemlerine verilen genel ad.

Yer Kontrol Noktası Raster referanslama (koordinatlandırma) amacıyla kullanılan ve yer yüzeyindeki koordinatları belli olan bir nokta.

CBS Donanım Bileşenleri

CBS’nin yüklendiği bilgisayarlar (masaüstü, laptop, akıllı telefon, sunucu,vb.), bilgisayar yan donanımları (yazıcı, çizici, tarayıcı, vb.), bilgisayar ağları (kablo, switch, rooter, vb.) ve veri toplama donanımları (GPS alıcıları, mobil cihazlar, vb.) CBS donanım bileşenlerini oluşturur.

CBS Personel Bileşenleri

CBS yöneticisi, sistem analizcisi, sistem tasarımcısı, veritabanı yöneticisi, harita uzmanı, bilgisayar uzmanı, veri giriş operatörleri, yazılım geliştiriciler ve son kullanıcılar, CBS personel bileşenlerini oluşturur.

Afet Yönetiminde Coğrafi Bilgi Sistemi Kullanımı

Afet yönetiminde CBS kullanılmasının nedeni, CBS’nin sahip olduğu afet yönetim yetenekleri ve coğrafi analiz teknikleri ile gerçekleştirilebilen etkin afet yönetimi uygulamalarına olanak tanımasıdır.

Coğrafi Bilgi Sistemindeki Afet Yönetim Yetenekleri

Coğrafi Bilgi Sistemi, afet bilgisini depolama, işleme, analiz etme ve sunma olarak ifade edilen temel fonksiyonları yanı sıra; paylaşım, güncelleme, hızlı analiz ve çok yönlü görselleştirme gibi afet yönetimine yönelik önemli yeteneklere sahiptir.

Afet Yönetiminde Coğrafi Analiz Teknikleri

CBS kullanılarak afet yönetiminde uygulanabilecek çok sayıda coğrafi analiz tekniği vardır. Analiz tekniği uygulamalarında, ücretsiz ve açık kaynak (free and open source) CBS yazılımlarından en yetenekli olduğu değerlendirilen Quantum GIS yazılımı ( http://www.qgis.org/tr/site/forusers/download.html ) kullanılmıştır.

Tampon Bölge Analizi

Belli bir detaya ya da detay katmanına belli bir mesafe sınırı (tampon bölge) içinde kalan başka tür detayları bulmak amacıyla yapılan coğrafi analiz tekniğidir. Bu analizdeki tampon bölge mesafesi olarak belli bir öznitelik değeri veya sabit bir değer kullanılabilir.

Coğrafi kırpma analizi: Bu teknikte, belli bir “alan” detay içinde kalan, başka detaylar kırpılarak çıkartılır.

Coğrafi fark analizi: Bu teknikte, belli bir “bölge” dışında kalan detaylar belirlenir.

Coğrafi birleştirme analizi: Aynı türde, farklı coğrafi alanlara ait iki katmanın öznitelikleri ile birlikte birleştirildiği analiz tekniğidir.

Coğrafi sınır kaldırma analizi: Belli bir öznitelik değeri esas alınarak detayların birleştirilmesi şeklindeki analiz tekniğidir.

Konuma göre öznitelik bağlama analizi: Farklı türdeki (nokta, çizgi, alan) detaylarının birbirlerine göre konumları (kesen, kesişen, içeren, içinde kalan, örtüşen, ayrışan, eşit) esas alınarak bir katmandaki özniteliklerin diğer katmana aktarılması tekniğidir. Bu teknik ile, alan türündeki ilçe katmanı içinde kalan, nokta türündeki türündeki deprem noktalarına içinde oldukları ilçe adlarının aktarılması, çizgi türündeki petrol boru hatlarına, içinden geçtikleri (kestikleri) alan türündeki ilçe adlarının aktarılması yapılabilir.

En uygun güzergâh belirleme analizi: En Uygun Güzergâh Analizi, yol hattı üzerindeki iki nokta arasındaki mesafe olarak en kısa veya zaman olarak en kısa güzergâhın bulunması işlemidir. Bu teknikte, yol katmanında, her bir yol parçası için hız limiti (20 km, 82 km, 120 km, vb.), yön (1: düz yön, -1: ters yön, 2: gelişgidiş) tanımlanır. “Yol” katmanındaki “hız” ve “yön” öznitelikleri yardımıyla, iki nokta (Başlangıç, Durak) arasında, en kısa yol kriteri esas alınarak en uygun güzergâh belirlime analizi veya en kısa zaman kriteri esas alınarak en uygun güzergâh belirleme analizi yapılır.

Sayısal arazi analizleri: “Sayısal Arazi Yükseklik Verisi” kullanılarak yapılan analizlerdir. Sayısal Arazi Yükseklik Verisi, vektör veya raster yapıda olabilir.

Sayısal arazi eğim analizi: “Sayısal Arazi Yükseklik Verisi” kullanılarak yapılan eğim belirleme tekniğidir. Eğim, bir noktadaki arazi yüzeyine teğet düzlemin, o noktadan geçen yatay düzlemle yaptığı açıdır. Eğim 0 derece ile 90 derece arasında değişir. Eğim, yükseklik farkının uzaklığa oranı olarak da ifade edilir.

Sayısal arazi bakı analizi: “Sayısal Arazi Yükseklik Verisi” kullanılarak yapılan bakı (görünüm) belirleme tekniğidir. Bakı, “arazinin baktığı yön” demektir. Bir noktadaki bakı, o noktadan geçen düzlemin, baktığı yön (kuzey, güney, doğu, batı) olarak tanımlanır.

Sayısal arazi 3 boyutlu görselleştirme analizi: Sayısal arazi yükseklik verisi kullanılarak diğer vektör ve raster katmanların 3 boyutlu arazi üzerinde görüntülendiği, dinamik olarak döndürme, büyültme, küçültme, kaydırma yapılabildiği ve yapıların 3 boyutlu olarak görüntülenebildiği analizdir.

Sayısal arazi görünürlük analizi: Görünürlük analizi, arazi üzerindeki belli noktaların (örneğin yangın kulelerinin, haberleşme kulelerinin, vb.) birbirlerini görüp görmediğinin belirlendiği ya da belli bir noktada durulduğunda, belli bir yarıçap içinde görülebilen ve görülmeyen yerlerin tespit edildiği analiz tekniğidir.

Afet Yönetiminde Coğrafi Bilgi Sistemi Uygulamaları

CBS teknolojisi kullanılarak, afetlerin izlenmesi, afet risk haritalarının üretimi, erken uyarı sistemlerinin geliştirilmesi, afet durum tespitlerinin yapılması, afet senaryolarının hazırlanması, afet ve acil durum planlarının hazırlanması, olası bir afete karşı alternatif tahliye ve ulaşım planlarının yapılması, afet toplanma alanlarının seçimi, koruma ve rekreasyon alanlarının planlanması, halk güvenliği ve güvenilir yapılaşma sahalarının planlanması, afette etkilenebilecek tarihi kaynakların tespiti ve korunması, afet sonrasında en fazla yardıma ihtiyaç duyan bölgelerin tespiti, ilk yardım, arama ve kurtarma çalışmalarının yönlendirilmesi, afet etki alanlarının tespiti, afetten etkilenen yapıların (bina, yol, köprü, tesis, vb.) belirlenmesi ve haritalanması, geçici ve kalıcı barınak yerlerinin planlanması, Uzaktan Algılama teknolojisi ile gerçekleştirilen afet analizi sonuçlarının görselleştirilmesi, vb bir çok konuda çeşitli CBS uygulamaları gerçekleştirilmekte ve afet yönetiminde kullanılmaktadır.