Acil Durum Ve Afet Yönetimi Planları Dersi 4. Ünite Özet

Giriş

2011 Van depremlerinden sonra ülkemizde afet ve acil durumlara müdahale organizasyonu yeniden tartışılmaya başlanmış ve bu alanda yaşanmış afetlerde elde edilen tecrübelerden ortaya çıkan öğrenilmiş dersler kapsamında mevcut sistem gözden geçirilmiştir. 1988’den beri yürürlükte olan “Afetlere ilişkin acil yardım teşkilatı ve planlama esaslarına dair yönetmelik” 2 yıllık bir çalışma sonucunda kaldırılarak yerine 18 Aralık 2013’te “Afet ve Acil Durum Müdahale Hizmetleri Yönetmeliği” yayımlanmıştır. Bu yönetmelik ile Türkiye’deki tüm afet ve acil durum hallerinde uygulanacak müdahale çalışmalarının temel prensipleri belirlenmiştir. Acil durum ve afet yönetimi planları ile ilgili yapılan çalışmalar çok disiplinli ve çok aktörlü çalışmalardır.

Bu nedenle çoğu zaman bazı terimler çeşitli disiplinlerde farklı anlaşılmakta ve farklı bir şekilde kullanılabilmektedir. Ortak bir dil oluşturabilmek için bazı tanım ve kavramların açıklanması yararlı olacaktır. Bu konuda AFAD’ın yayımlamış olduğu Açıklamalı Afet Terimleri Sözlüğü başvurulabilecek önemli kaynaklardandır.

Koordinasyon , belli bir amaca ulaşmak için türlü işler arasında bağlantı, ilişki, düzen ve uyum sağlama, eşgüdüm.

Müdahale, afetin oluşundan hemen sonra başlayıp afetin yol açtığı kayıp ve zararların büyüklüğüne bağlı olarak 1-2 aylık süre içinde gerçekleştirilen tüm faaliyetlere verilen genel ad. Bu safhada yapılan faaliyetlerin ana hedefi; mümkün olan en kısa süre içinde çok sayıda insanın hayatını kurtarmak, yaralıların tedavilerini sağlamak, tedavisi sürenlerin tedavilerinin aksamamasını sağlamak açıkta kalanların barınma, beslenme, korunma, ısınma, haberleşme, ulaşım, tahliye, güvenlik, psikolojik ve sosyal destek, gibi hayati gereksinimlerini en kısa sürede ve en uygun yöntemlerle karşılamaktır.

İyileştirme, afetlerden etkilenmiş olan toplulukların ihtiyaçlarının en akılcı yol ve yöntemlerle karşılanması, hayatın bir an önce normale döndürülmesi, muhtemel afetlerle baş edebilme imkânlarının geliştirilmesi ve en az zarar görmelerini sağlayacak daha güvenli bir yaşam çevresi oluşturulması için yapılması gereken yasal, kurumsal, fiziksel, sosyal ve ekonomik faaliyetlerin tümünü kapsayan uzun süreç. afet yönetiminde, afete müdahaleden sonra gelen dönemi ifade eder.

Müdahale Planları

Afet ve Acil Durum Müdahale Hizmetleri Yönetmeliği gereği ülkemizin ilk ulusal afet ve acil durum müdahale planı olarak hazırlanan Türkiye Afet Müdahale Planı (TAMP), 3 Ocak 2014’te yayımlanmıştır. Bu planda müdahale alanında planlama prensipleri, plan türleri, organizasyon ve görev alacak kurum ve kuruluşların sorumlulukları tanımlanmaktadır. Ulusal müdahale planlarını hazırlamakla sorumlu olan AFAD’ın benimsediği afet yönetim planlama yaklaşımına göre (Şekil 4.1; S. 64) TAMP; Türkiye Afet Yönetimi Strateji Belgesi (TAYSB) altında Türkiye Risk Azaltma Planı (TARAP) ve Türkiye Afet İyileştirme Planı (TASİP) ile birlikte taktik seviyede bir plandır. TAMP’ın alt planları ise operasyonel seviyede planlardır. Türkiye Afet Yönetimi Strateji Belgesi Türkiye’nin afet yönetimindeki üst politikaların belirleneceği stratejik bir plan olarak hazırlanmaktadır. Ülkemiz afet yönetiminin mevcut durum analizinin yapılarak, sorunların belirleneceği ve bu sorunların çözülebilmesi için genel politika ve stratejilerin üretileceği bir belgedir. TARAP ise afetlerin risklerinin azaltılması konusunda, TAYSB’ın ürettiği politika ve stratejilere uygun olarak afet yönetiminde çalışan tüm kurum ve kuruluşların görevlerinin belirleneceği ve izleneceği bir afadbelgedir. TASİP ise iyileştirme faaliyetleri konusunda TAYSB’ın ürettiği politika ve stratejilere uygun olarak afet yönetiminde çalışan tüm kurum ve kuruluşların görevlerinin belirleneceği bir belgedir. Tüm bu planlama süreci sağlıklı bir şekilde tamamlanıp uygulandığında Türkiye, afet yönetiminde büyük bir aşama kaydetmiş olacaktır.

Ana çözüm ortaklarının görevleri TAMP’ta aşağıdaki şekilde belirlenmiştir;

• Hizmet grubu hazırlık ve planlama çalışmalarını yönetmek
• Hizmet grubu organizasyonunu kurmak, yapılacak hizmetin bütününü analiz etmek
• Hizmet grubu kapasite geliştirme çalışmalarını yapmak
• İhtiyaç halinde destek çözüm ortaklarını göreve çağırmak ve bilgilendirmek
• Özel sektör ile çalışarak gerekli kaynakları sağlamak
• Afetlere hazırlık protokollerini yapmak
• Finansal yönetim çalışmaları yapmak
• Afet anında bakanlık ya da kurum merkezinde koordinasyonu sağlayacak koordinasyon ekiplerini belirlemek
• Afet anında kendi hizmet grubunda yer alan tüm bakanlık, kurum ve kuruluşlardan afet bölgesine gidecek saha destek ekiplerini ve afet bölgesindeki çalışma esaslarını belirlemek

Ulusal Düzey Hizmet Grup Planlarının amacı; belirlenen hizmet başlığı altında ana çözüm ortaklarının koordinasyonunda destek, çözüm ortaklarının görev, yetki ve sorumlulukları paylaşmasını sağlamaktır. Ana çözüm ortağı plan yapma hizmet grubu özelinde eğitim ve tatbikatlar düzenleme, hizmet grubunun ihtiyaç analizini yapmak ve kapasitesinin geliştirilmesini sağlamak gibi birçok görevi bulunmaktadır.

İl Afet Müdahale Planları ise il düzeyinde İl Afet ve Acil Durum Müdürlükleri koordinesinde ildeki ana ve destek çözüm ortaklarının katılımlarıyla hazırlanmaktadır. İl Afet Müdahale Planları; biri ana plan, 26’sı yerel düzey hizmet grubu operasyon planı olmak üzere toplamda 27 plandan oluşmaktadır.

Yerel düzey hizmet grubu operasyon planlarının amacı belirlenen hizmet başlığı altında il düzeyinde ana çözüm ortaklarının koordinasyonunda destek çözüm ortaklarının görev, yetki ve sorumlulukları paylaşmasını sağlamaktır. Ana çözüm ortağının plan yapma, hizmet grubu özelinde eğitim ve tatbikatlar düzenleme, hizmet grubun ihtiyaç analizini yapma ve kapasitesinin geliştirilmesini sağlamak gibi birçok görevi bulunmaktadır.

Planlama sürecinde bir araya gelerek afet öncesi hazırlığını bir arada yapan ana ve destek çözüm ortakları afet anında çok daha etkin ve koordineli bir şekilde çalışabilmektedir. Olay türü planlar için henüz bir plan şablonu yayınlanmamıştır. Olay türündeki ihtiyaca göre hazırlanabilmesi için plan şablonları opsiyonel bırakılmıştır.

Planlama Süreci

Afet ve acil durum müdahale planlamasının amacı, operasyonun daha hızlı ve etkili sürdürülebilmesi için gerekli olan hazırlıkların önceden tamamlanmasıdır. Sürecin merkez teşkilatta genel koordinasyonu Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı, taşra teşkilatında ise İl Afet ve Acil Durum Müdürlükleri tarafından koordine edilmektedir. Planlama çalışmalar pek çok hedefi barındırmaktadır. Bu hedeflere ancak uzun dönemlerde geri dönüşler alınabildiği için planlamanın önemi ve yarattığı fark yeterince kavranamamaktadır.

Planlamanın hedefleri:

• Açıkta kalan görevleri belirlemek
• Yetkileri tanımlamak
• Kurumlar arası işbirliğini arttırmak
• Mevcut kaynakları tespit etmek
• İhtiyaç analizi yapmak
• Kapasiteyi geliştirmek
• İş adımlarını netleştirmek
• Kurumsal/bireysel refleks yaratmak

Planlama çalışmaları toplantı, çalıştay, sunum, brifing, seminer, panel, eğitim ve tatbikatların da yapıldığı uzun bir hazırlık sürecini de tetiklemektedir. Bu süreç planlamayı destekleyen aşağıdaki unsurları beslemektedir.

Planlamayı destekleyen unsurlar:

• Sahiplenme
• Katılımcılık
• Planlama kültürü
• Bireysel ve toplumsal farkındalık
• Sistemden haberdar ve talepkâr olan yöneticiler
• Planlardan uygulamaya geçebilme

Müdahale Sistemi

Müdahale sistemi roller, birimler ve hizmet grupları arasındaki ilişkiler üzerinden tanımlanmaktadır.

Sistemdeki Roller:

• Koordinatör: AFAD
• Ana Çözüm Ortakları (AÇO): AFAD, sekiz Bakanlık ve Kızılay
• Destek Çözüm Ortakları (DÇO): 100’den fazla kurum, kuruluş, özel sektör ve sivil toplum kuruluşu

AFAD, sistemde hem koordinatör, hem de 10 hizmet grubunun ana çözüm ortağı olarak iki farklı rol almaktadır. Koordinatör olarak tüm sistemin çalışmasında en üst kararları alma ve operasyonu yürütme sorumluluğunu taşır. Ana çözüm ortaklarının sorumluluğu ise en kısa tanımı ile sorumlu olduğu hizmet grubu özelinde en iyi hizmetin sunulması için gerekli tüm hazırlıkları ve operasyonu yürütmeleridir. Bu hazırlıkların içine planlama, eğitim, tatbikat, kapasite geliştirme, destek çözüm ortaklarını koordine etmek gibi pek çok görev yer almaktadır. Destek çözüm ortakları ise destek oldukları ana çözüm ortağına tabi olarak kendilerine verilen tüm görevleri yerine getirmelidir.

Sistemdeki birimler:

• İl Afet ve Acil Durum Koordinasyon Kurulu (İl Yöneticileri)
• Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezleri (AADYM)
• Hizmet Grupları

Sistemdeki birimlerin yer aldığı ulusal ve yerel afet yönetim organizasyon şemaları bulunmaktadır (Şekil 4.3; S.73) ve (Şekil 4.4; S.74)

Hizmet grubu: Afet ve acil durumlarda Türkiye Afet Müdahale Planı kapsamında ana çözüm ortağı ve destek çözüm ortaklarının yürüttükleri hizmetlerin niteliğine göre oluşturulan grupları ifade eder.

Sistemin öne çıkan özellikleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir.

• Entegre Planlama Yaklaşımı
• Ulusal Düzeyde Planlama
• İhtiyaç Analizi ve Kapasite Geliştirme Kararları
• İşbirliği ve Koordinasyon
• Etkin ve Verimli Kaynak Yönetimi
• Bilgi Yönetimi (Standart Raporlama)
• Kamu-STK-Özel Sektör İşbirliği
• Modüler ve Dinamik yapı
• Standart çerçeve opsiyonel içerik

Standart Operasyon Prosedürleri

Afet ve acil durum hallerinde yürütülen hizmet başlıkları belirlenerek ulusal düzeyde 28 yerel düzeyde 26 hizmet grubu tanımlanmıştır. Her hizmet grubu ulusal ve yerelde hizmet grubu planını hazırlamaktadır. Bu planların en önemli başlıkları ise hizmet grup teşkili; ekip yapılanması ve standart operasyon prosedürleridir (SOP). Kimin, nerede, ne zaman, neyi ne şekilde yapacağı SOP’larla belirlenmektedir. SOP’lar ne kadar iyi tanımlanırsa operasyon o kadar iyi yürütülebilmektedir. SOP’ların iyi tanımlanması için ise öncelikle iş adımları belirlenmelidir. Hizmetin kalitesinin arttırılması için alt başlıklar belirlenerek yapılacak işlemler adım adım çalışılır. Bu çalışmalar sonucunda açıkta kalan görevler azalır, sorumluluklar ve yetkiler ayrıntılı bir şekilde belirlenerek operasyonel riskler en aza indirilmektedir. Bilgi Yönetimi Hizmet Grubu SOP’larında; veri toplama ve işleme, bilgi toplama ve dağıtma, raporlama usulleri, rapor ve form şablonları gibi pek çok konuda standartlar belirlenmektedir. SOP’lar planlama aşamasında belirlendiği için afet anında karar alma süreleri en aza indirilir ve ilgili birimler kapasitelerini buna göre geliştirirler. Standart operasyon prosedürlerinin verimli olması için emir komuta zincirinin de iyi belirlenmesi gerekmektedir. Hiyerarşik olarak personel ağacı da çizilmelidir.